Sinds de terreuraanval op Israël van afgelopen zaterdag door de militante Palestijnse beweging Hamas, komen er veel termen langs in de berichten over deze oorlog. Wat is Hamas, wat is een kibboets en waar ligt de Gazastrook? Dat wordt uitgelegd in dit artikel.

Gazastrook

In de Gazastrook wonen zo'n twee miljoen Palestijnen. Israël veroverde het gebied in 1967, net als de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem. Israël trok zijn legertroepen in 2005 terug uit de Gazastrook, maar blijft het luchtruim en het zeegebied controleren, net als het grootste deel van de grenzen. De Verenigde Naties beschouwen de Gazastrook daarom nog steeds als door Israël bezet gebied.

Binnen de Gazastrook is Hamas aan de macht, een streng islamitische Palestijnse beweging die onder meer door Israël, het Westen en landen als Egypte en Jordanië wordt beschouwd als een terroristische organisatie. In 2006 kwam Hamas door democratische verkiezingen aan de macht, maar de groep regeert nu als een dictatoriaal regime waarin weinig plek is voor tegengeluid. Sinds Hamas de macht overnam, blokkeert Israël samen met Egypte de doorgang van de meeste personen en goederen in en uit het gebied. Mede door deze blokkade verkeert de economie van de Gazastrook in een zeer slechte staat.

Westelijke Jordaanoever

Israël veroverde de Westelijke Jordaanoever, inclusief Oost-Jeruzalem, in 1967, tegelijk met de Gazastrook. Sindsdien houdt Israël het gebied bezet. In delen ervan hebben Palestijnen een vorm van zelfbestuur. Op de Westelijke Jordaanoever wonen zo'n drie miljoen Palestijnen. Daarnaast wonen er intussen ruim 600.000 Israëlische kolonisten. Volgens het internationaal recht zijn de nederzettingen waarin zij wonen illegaal.

Veel Palestijnen zien de Westelijke Jordaanoever als deel van hun toekomstige staat, met Oost-Jeruzalem als hoofdstad, ook al wordt het perspectief daarop steeds kleiner. Serieuze vredesonderhandelingen tussen Israëlische en Palestijnse leiders zijn er al meer dan tien jaar niet meer geweest. De Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook samen gelden als de Palestijnse gebieden.

In onderstaande video legt correspondent Nasrah Habiballah uit wat de bezetting van de Westelijke Jordaanoever betekent voor de bewoners:

Hamas

Hamas, ook wel de Islamitische Verzetsbeweging, is een militante Palestijnse beweging en vooral actief in de Gazastrook. Daar won Hamas in 2006 democratische verkiezingen. Hamas erkent de staat Israël niet en ziet Israël als bezetter.

Een deel van de Palestijnse bevolking steunt Hamas in hun gewelddadige strijd. Onder meer de Europese Unie, de Verenigde Staten en Egypte hebben Hamas bestempeld als een terroristische organisatie.

De gewapende tak van Hamas, ook bekend als de Al-Qassam-brigade, voert geregeld aanslagen uit in Israël. De brigade is opgericht in 1991 en staat onder leiding van Marwan Issa en Mohammed Deif. Hoewel het machtscentrum in Gaza ligt, zijn ze ook actief op de Westelijke Jordaanoever.

Hezbollah

Hezbollah is een politieke partij in Libanon en militante beweging van sjiitische moslims. De groep begon met hulp van Iran tijdens de Israëlische bezetting van Libanon begin jaren 80. Nadat Israël zich in 2000 had teruggetrokken, verzette Hezbollah zich tegen de druk om te ontwapenen en versterkte zijn militaire vleugel juist. De groep wordt door verschillende landen als terroristische organisatie gezien, waaronder door Nederland.

Hezbollah is een van de bondgenoten van Hamas. Analisten in de regio zeggen dat de militante beweging Hamas heeft geholpen bij de recente aanval op Israël. Zelf ontkennen ze betrokkenheid. Israël heeft tevens gedreigd Libanon binnen te vallen als Hezbollah zich aansluit bij Hamas in de strijd.

Arabische Liga

Dit is een samenwerkingsverband van 22 landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Het is in maart 1945 opgericht in Caïro, Egypte, met als doel het versterken van de onderlinge politieke, culturele, economische en sociale samenwerking. Het was daarnaast een reactie op de Westerse samenwerkingsverbanden die rond die tijd ontstonden zoals de Benelux en de NAVO. Het hoogste orgaan van de Liga is de Raad. Hierin zijn alle landen meestal vertegenwoordigd door een minister van Buitenlandse Zaken of een gezant.

De secretaris-generaal van de Arabische Liga heeft 9 oktober al opgeroepen al een einde te maken aan de vijandelijkheden tussen Hamas en Israël.

Regering van nationale eenheid

Israël heeft momenteel een rechtse regering, waar uiterste rechtse en ultraorthodoxe partijen deel van uitmaken. Na de inval van afgelopen weekend hebben oppositiepartijen aangeboden een regering van nationale eenheid te vormen. Dat is een noodregering, bestaande uit een brede coalitie waarin alle politieke partijen zijn vertegenwoordigd. Deze vorm van regering komt vaker voor als er sprake is van een nationale crisis, zodat er efficiënt kan worden samengewerkt.

Premier Netanyahu heeft de oppositiepartijen voorgesteld om deel uit te maken van een eventuele noodregering. Zij zijn daarmee akkoord gegaan. Of en wanneer die regering er komt, is niet bekend.

Kibboets

Een kibboets is een collectieve landbouwgemeenschap in Israël waarin men samenwerkt en leeft. Bij de inval van Hamas zijn er slachtoffers gevallen op kibboetsen en ook het festival waar ruim 250 lichamen zijn gevonden, was vlak bij een kibboets. Kibboetsen zijn ontstaan vanuit socialistisch gedachtegoed. Er is in principe geen individueel eigendom en iedereen is gelijk aan elkaar.

Iron Dome

Iron Dome (ijzeren koepel) is het luchtverdedigingssysteem van Israël. Het is door de Israëli's zelf ontworpen en gemaakt en bestaat uit diverse radar- en detectie-eenheden, onbemande lanceerinstallaties en een mobiel bestuurscentrum. De Iron Dome kan vijandige raketten of artillerie detecteren en onderscheppingsraketten lanceren. Op meerdere plekken in het land staan onderdelen van de Iron Dome. Het is voor Israël een van de belangrijkste manieren om het land te beschermen.

De Iron Dome is sinds 2011 in gebruik en is de afgelopen jaren steeds efficiënter geworden. Het systeem houdt volgens het Israëlische leger niet alles, maar wel een groot deel van de vijandige raketten tegen, het zou een succespercentage van ongeveer 97 procent hebben. Hamas heeft de afgelopen dagen duizenden raketten afgevuurd, die ook in steden als Tel Aviv terecht zijn gekomen.

Jom Kipoeroorlog

De huidige oorlog tussen Hamas en Israël begon één dag na het vijftigjarige jubileum van de Jom Kipoeroorlog in oktober 1973. Toen vielen Egypte en Syrië onverwachts Israël aan op de joodse feestdag Jom Kipoer. Met die aanval wilden Syrië en Egypte gebieden terugveroveren die ze in de Zesdaagse Oorlog van 1967 hadden verloren aan Israël. Voor Syrië waren dat de Golanhoogten en voor Egypte de Sinaï-regio en de Gazastrook.

De Jom Kipoeroorlog duurde drie weken en aan het einde had Israël de Golanhoogten weer in handen. Israëlische troepen wisten de troepen van Syrië en Egypte terug te dringen tot vlak bij Caïro en Damascus. In militair opzicht had Israël gewonnen, maar de psychologische klap was groot. Het land was niet langer onaantastbaar.

De politieke crisis in het Huis van Afgevaardigden heeft de Verenigde Staten "bevroren", erkennen Republikeinse politici. Sinds hun voorzitter Kevin McCarthy vorige week dinsdag werd weggestemd, is het parlement compleet verlamd.

Daarnaast dreigt verkiezing van een nieuwe Huisvoorzitter een slepende kwestie te worden; vandaag staan er bij de Republikeinen achter gesloten deuren verhoren van kandidaat-voorzitters op de agenda, met vervolgens mogelijk woensdag een stemming over de nominaties. Het is gissen wanneer er een nieuwe voorzitter is; in januari waren er vier dagen en vijftien stemrondes nodig om McCarthy aan te wijzen en de verdeeldheid onder Republikeinen is sindsdien alleen maar toegenomen.

De afzetting - uniek in de Amerikaanse parlementaire geschiedenis - kon op geen slechter moment komen. Half november dreigt opnieuw een 'shutdown', waarbij de overheid op slot gaat. Overeenstemming over de begroting voor het nieuwe fiscale jaar kan dit voorkomen. maar de parlementariërs zitten noodgedwongen thuis. Ook beslissingen over steun aan Oekraïne en Israël moeten wachten.

Flinke vinger in pap

De politieke verlamming tekent het belang van de voorzitter. Het is één van de belangrijkste functies in Washington. De zogenoemde speaker is een geduchte onderhandelaar voor de zittende president, want het Huis kan begrotingen maken én afkeuren. Zo bood de Democratische voorzitter Nancy Pelosi flink tegenwicht aan de vorige president Trump. De voorzitter krijgt ook de leiding over het land als zowel de president als de vicepresident wegvallen.

In de dagelijkse praktijk agendeert de speaker wetsvoorstellen, plant stemmingen en heeft hij of zij een flinke vinger in de pap bij benoemingen in belangrijke commissies. De tijdelijke vervanger van de voorzitter heeft nu nauwelijks bevoegdheden.

Een nieuwe voorzitter heeft 218 stemmen nodig. Omdat de Republikeinen de meerderheid in het Huis hebben, hebben zij de grootste kans om de voorzitter te leveren. Twee kandidaten die zich warmlopen zijn Jim Jordan en Steve Scalise. Ze zijn beiden rechtser dan McCarthy. Dat is een opsteker voor de partijgenoten die McCarthy ten val brachten. Matt Gaetz, die de afzettingsprocedure tegen McCarthy in gang zette, steunt beiden.

Steve Scalise

Scalise, de joviale afgevaardigde uit Louisiana, is de nummer twee van de Republikeinen in het Huis en wordt al langer gezien als McCarthy's gedoodverfde opvolger. Hij is een succesvol fondsenwerver voor zijn partij en heeft een sterk netwerk dat hij druk aan het bewerken is.

Scalise heeft veel te verduren gehad in zijn persoonlijke leven. Hij raakte in 2017 zwaargewond toen een linkse schutter hem neerschoot bij een honkbalwedstrijd. Eind deze zomer maakte hij bekend aan een vorm van bloedkanker te lijden, wat leidt tot vraagtekens over zijn fitheid. Scalise noemt zijn ziekte "goed behandelbaar". Hij stemde voor aanhoudende financiële en militaire hulp aan Oekraïne, een onderwerp dat een belangrijke splijtzwam is binnen de Republikeinse partij.

Jim Jordan

Jim Jordan uit Ohio is één van de oprichters van de ultraconservatieve Freedom Caucus, die al sinds zijn aanstelling aan de stoelpoten van McCarthy zaagde. Hij nam het begin dit jaar tegen hem op, maar kreeg slechts twintig stemmen. Jordan is nu voorzitter van een commissie die onderzoek doet naar president Biden en of Biden zijn politieke invloed heeft misbruikt om te profiteren van zakenrelaties van zijn familie.

De voormalig worstelaar stemde juist tegen meer hulp aan het Oekraïense leger en geldt als radicaler dan Scalise. Partijgenoot Liz Cheney waarschuwde voor Jordan. Volgens Cheney, vicevoorzitter van de commissie die onderzoek deed naar de bestorming van het Capitool, maakte Jordan "deel uit van Trumps complot om de verkiezingsuitslag te saboteren".

Verschillende Republikeinen droegen ook Donald Trump voor als nieuwe voorzitter. Trump, favoriet om presidentskandidaat voor de Republikeinen te worden, zei aanvankelijk "het beste voor het land te willen doen" en een korte termijn rol als "verbinder" te accepteren. Inmiddels schaart hij zich achter Jim Jordan.

Hoewel een voorzitter theoretisch geen lid van het Huis hoeft te zijn, is er nooit eerder een buitenstaander aangesteld. Bovendien bepalen de partijregels dat iemand die wordt vervolgd voor strafbare feiten waarop meer dan twee jaar celstraf staat, geen voorzitter van het Huis mag worden. Trump is aangeklaagd in vier strafzaken. Deze regels zijn alleen niet juridisch bindend en kunnen dus genegeerd worden.

Ook als buitenstaander heeft Trump echter veel invloed op de verkiezing van een nieuwe voorzitter. Republikeinen staan voor het dilemma om te kiezen voor zijn politiek van ontregelen en ontwrichten, of voor een meer gematigde koers.

Het Centrum Veilige Sport Nederland (CVSN) mag namen van beschuldigden niet meer verwerken, omdat het registreren van persoonsgegevens in het systeem onrechtmatig was, schrijft sportminister Conny Helder in een Kamerbrief.

In het jaarverslag van CVSN, waar melding kan worden gemaakt van grensoverschrijdend gedrag, matchfixing en doping in de sport, wordt duidelijk dat het om niet geringe aantallen gaat.

In 714 van de in totaal 828 dossiers is de positie van de beschuldigde aangeduid. In 179 dossiers is ook de leeftijd van de beschuldigde ingevuld.

Dat registreren gebeurde volgens Helder terwijl CVSN "niet over een rechtmatige grondslag om bijzondere en strafrechtelijke persoonsgegevens van andere personen dan de melder zelf, zoals beschuldigden en overige betrokkenen, te verwerken".

Tot voor kort gebeurde dat dus nog wel. Sinds 22 september hebben de gebruikers van het systeem, naast het meldpunt zijn dat de sportbonden, geen toegang meer tot de persoonsgegevens van beschuldigden van wangedrag. Die gegevens zijn ook verwijderd uit de oude en lopende dossiers, schrijft Helder.

Melders kunnen nog altijd verhaal kwijt

Melders van wangedrag kunnen nog wel bij het CVSN terecht en hun verhaal doen. Eventueel worden ze doorverwezen naar het tuchtrecht, de politie of hulpverlening. Ze krijgen hierin begeleiding. "Dit laat onverlet dat ik mij toch zorgen maak over de consequenties", aldus Helder.

"CVSN kan nog wel signaleren als binnen een bond, vereniging of sportprogramma meerdere meldingen over een beschuldigde binnen komen, en kunnen dit signaal ook blijven doorgeven." Alleen de naam van de beschuldigde of betrokkenen kan niet meer worden gemeld.

De aangekondigde strengere regels voor uitzendbureaus gaan een jaar later in. Demissionair minister Van Gennip (Sociale Zaken) wilde per 2025 alleen nog uitzendbureaus toestaan die aan de eisen voldoen, om een einde te maken aan uitbuiting van arbeidsmigranten. Maar in een brief aan de Tweede Kamer schrijft ze dat die datum niet haalbaar is en dat het nieuwe stelsel "naar verwachting" op 1 januari 2026 zal ingaan.

De minister heeft nog gekeken of het mogelijk is om via een al bestaande wet sneller strengere regels op te stellen, maar dat is volgens haar niet het geval. Ze kiest voor "een integrale, zorgvuldige en goed uitvoerbare oplossing voor de lange termijn".

Van Gennip wil misstanden in de uitzendbranche tegengaan, zoals slechte huisvesting, onveilige werkplekken en onzekere contracten. "Nog te vaak worden arbeidsmigranten in Nederland behandeld als tweederangsburgers", zegt ze. "Malafide uitzendbureaus maken misbruik van de kwetsbare positie van arbeidsmigranten en verdienen daar geld aan. Dit is Nederland onwaardig."

In het wetsvoorstel dat naar de Kamer is gestuurd staat een toelatingsstelsel. Om voor toelating in aanmerking te komen, moeten uitzendbureaus onder meer een verklaring omtrent het gedrag (VOG) indienen, een waarborgsom van 100.000 euro overmaken en laten zien dat ze het juiste loon uitkeren en netjes belasting betalen. Op die manier wil Van Gennip oneerlijke concurrentie in de branche uitbannen.

Alleen toegelaten bureaus mogen op de markt opereren en bedrijven die gebruikmaken van uitzendbureaus, zogeheten inleners, mogen alleen met die toegelaten bureaus zakendoen. Het was een belangrijke aanbeveling van de commissie onder leiding van voormalig SP-leider Emile Roemer uit 2020. Die commissie deed onderzoek naar de positie van arbeidsmigranten.

Arbeidsinspectie uitgebreid

Van Gennip kondigde haar wetsvoorstel eerder dit jaar aan, maar toen kwam er veel kritiek. De Raad van State vond dat er meer garanties moesten komen voor effectief toezicht op de regels. Zo moest beter worden omschreven hoe en door wie er gehandhaafd gaat worden bij de meer dan 15.000 uitzendbureaus in Nederland.

De minister laat weten dat de Arbeidsinspectie met negentig voltijdsbanen zal worden uitgebreid om toezicht te houden. Die inspecteurs gaan periodiek controleren of de uitzendbureaus en inleners zich aan de regels blijven houden. Zo niet, dan kunnen ze boetes opleggen.

In het uiterste geval kan de minister van Sociale Zaken de toelating van een bureau schorsen. Dat betekent dat het geen personeel meer mag uitlenen.

Tot 1998 waren uitzendbureaus verplicht een vergunning aan te vragen. Op dat moment waren er zo'n 4000 uitzendbureaus in Nederland. Nadat die verplichting was vervallen, liep dat aantal snel op naar meer dan 15.000.

Extinction Rebellion (XR) stopt tot aan het kerstreces met de blokkades van de A12. Het besluit is genomen omdat de Tweede Kamer een motie heeft aangenomen waarin het demissionaire kabinet wordt gevraagd om scenario's op te stellen voor de afbouw van de "fossiele subsidies". De scenario's zouden voor Kerst door het demissionaire kabinet moeten worden uitgewerkt.

De motie was ingediend door GroenLinks, D66 en Partij voor de Dieren en werd gesteund door een ruime Kamermeerderheid: uiteindelijk stemden VVD, CDA, PvdA, SP, Partij voor de Dieren, ChristenUnie, Denk, Volt, Bij1 en de Kamerleden Den Haan en Gündogan er voor.

De actiegroep heeft bijna een maand lang elke dag de A12 geblokkeerd uit protest tegen de fossiele subsidies. De acties werden vorige week opgeschort toen de motie bij de Kamer was ingediend.

Nog geen afbouw

Overigens staat in de motie niet dat de fossiele subsidies nu ook echt moeten worden afgebouwd. Er wordt aan het kabinet gevraagd om "scenario's op te stellen" voor de afbouw in twee tot zeven jaar, en die voor Kerst naar de Tweede Kamer te sturen. Dan zijn er inmiddels verkiezingen geweest en heeft de Kamer een andere samenstelling.

In de scenario's moet onder meer rekening worden gehouden met de gevolgen voor "kwetsbare groepen" en met de Europese regels voor fossiele subsidies die al vastliggen.

VVD en CDA stemden dus ook voor de motie, allebei wel met kanttekeningen.

VVD-Kamerlid Erkens zei dat zijn fractie niet akkoord gaat met een abrupte afbouw van fiscale vrijstellingen. Die zou volgens hem de energierekening voor huishoudens verhogen en bedrijven zouden de grens over worden gejaagd.

"Maar de motie vraagt enkel om onderzoek en de minister heeft al aangegeven dat het gevraagde tempo onrealistisch is, en dat het onderzoek pas begin volgend jaar klaar is om te gebruiken bij een formatie. Met die interpretatie kan de VVD de motie steunen." Demissionair minister Jetten zei vorige week dat doorrekening voor de Kerst niet haalbaar is, maar begin 2024 wel.

CDA: neigt naar chantage

CDA-Kamerlid Boswijk zei in een toelichting dat hij er moeite mee heeft dat Extinction Rebellion de motie "gebruikt" als een soort rechtvaardiging voor eventuele nieuwe blokkades van de A12. "Ik vind: of je nou een trekker onder je kont hebt of een flesje lijm in je hand, demonstreren op een snelweg is gewoon verboden en moet je gewoon niet doen."

Volgens Boswijk "neigt dit naar chantage", maar zijn partij stemt uiteindelijk toch voor omdat "wij als CDA onze wereld uiteindelijk schoner doorgeven aan de komende generatie". Boswijk vindt het goed om te onderzoeken hoe de fossiele subsidies "op een verstandige manier" kunnen worden afgebouwd.

Wie is weg, wie blijft en wie komt of keert terug? Na de val van het kabinet kwam er een stroom van vertrekkende politici op gang en van mensen die juist hun vinger opstaken voor een Kamerlidmaatschap. De stroom is inmiddels afgenomen en morgen stopt-ie helemaal, omdat partijen dan hun kandidatenlijsten moeten inleveren bij de Kiesraad.

Tijd dus om de balans op te maken. Lees hieronder per partij wie de leider is en wat er verder nog opvalt aan de lijst (spoiler: van de zeventien genoemde partijen hebben er tien een nieuwe lijsttrekker).

Bij de VVD heeft Dilan Yesilgöz na 17 jaar het stokje overgenomen van Mark Rutte als partijleider en lijsttrekker. De VVD wil met haar voorkomen dat de partij inzakt, zoals in 1994 met het CDA gebeurde toen Lubbers vertrok en in 2002 met de PvdA toen Kok zijn afscheid had aangekondigd.

Wat opvalt aan de liberale lijst is dat er veel bekende Haagse namen op staan; nummer 16 Hester Veltman-Kamp (oud-wethouder in Ede) is de eerste kandidaat die nu geen Kamerlid of bewindspersoon is.

Dan Nieuw Sociaal Contract, oftewel NSC, de partij die Pieter Omtzigt uit de grond heeft gestampt deze zomer. Ook daar een kersverse partijleider natuurlijk en een hele verse kandidatenlijst, hoewel er veel oud-CDA'ers en andere (oud-)politici op staan. Van de eerste zes heeft er slechts één geen CDA-verleden. Nummer 2 is Omtzigts naaste medewerker Nicolien van Vroonhoven, die van 2002 tot 2010 voor het CDA in de Tweede Kamer zat.

Afgaande op de Peilingwijzer maakt NSC net als de VVD kans om de grootste partij te worden. En dat betekent dat er nagedacht wordt over een premierskandidaat. Omtzigt zei eerder dat hij sowieso geen premier wil worden, maar inmiddels laat hij het in het midden. Nog even afwachten dus.

Ook bij de derde grootste partij/fractie GroenLinks-PvdA een nieuw gezicht als lijsttrekker, hoewel het in dit geval ook een oud gezicht is dat weer terugkeert: Frans Timmermans. Hij zegde zijn baan als Eurocommissaris op om de gezamenlijke lijst aan te voeren. PvdA'er Timmermans begon zijn Haagse carrière in 1998 als Tweede Kamerlid en was daarna ook nog staatssecretaris en minister.

De opvallende nummer twee van de gecombineerde lijst is de Tilburgse wethouder Esmah Lahlah. Net als de nummer 3 Jesse Klaver komt zij van GroenLinks. Voor het evenwicht wisselen PvdA- en GL-kandidaten elkaar af na de eerste drie.

Dan de PVV: daar geen verrassende lijsttrekker. Het enige partijlid Geert Wilders van de Partij voor de Vrijheid staat voor de zesde keer bovenaan de lijst.

Op de kieslijst staan verder veel bekende namen die nu ook al in de Tweede Kamer zitten. Een opvallende nieuwkomer is nummer 3: Rachel van Meetelen, ondernemer met poffertjeskramen op kermissen en evenementen. En verder valt op dat de huidige PVV-fractievoorzitter in de senaat, Marjolein Faber, van Kamer wil wisselen. Zij staat op plek 7.

Bij de BBB ook geen onverwachte lijsttrekker: partijoprichter en boegbeeld Caroline van der Plas staat op 1. Een plekje lager staat wel een verrassende kandidaat, namelijk Mona Keijzer. Twee jaar geleden was ze nog CDA-staatssecretaris en vorige maand werd ze gepresenteerd als premierskandidaat voor de BoerBurgerBeweging (hoewel het woord premierskandidaat later in de ban werd gedaan door Van der Plas).

Verder staan hoog op de lijst: Militaire Willems-Orde-ontvanger Gijs Tuinman (3), mede-BBB-oprichter Henk Vermeer (4), Tweede Kamerlid Lilian Helder (ex-PVV) (5) en Tweede Kamerlid Nicki Pouw-Verweij (ex-FvD, ex-JA21) (9). De andere overloper van JA21, Kamerlid Derk-Jan Eppink, staat niet hoger dan 25.

Bij de Partij voor de Dieren is de lijst na veel geharrewar vastgesteld. Esther Ouwehand stond voor de tweede keer op plaats 1, maar was tijdelijk teruggetreden als lijsttrekker vanwege meldingen over haar integriteit. Er brak ruzie uit, het bestuur vertrok en het nieuwe bestuur liet snel een onderzoek instellen en concludeerde dat er van integriteitschendingen geen sprake was. Ze wil nu door.

Bij D66 volgt Rob Jetten Sigrid Kaag op als lijsttrekker. Vijf jaar geleden was Jetten al een tijd fractievoorzitter na het vertrek van Alexander Pechtold en de afgelopen jaren was hij minister voor Klimaat en Energie.

De sociaalliberalen hebben twee nieuwkomers in de top-10, met de Amsterdamse fractievoorzitter Ilana Rooderkerk als hoogste op nummer 6. Op 11 staat ook een nieuwkomer, maar wel een andere dan beoogd. Kandidaat Yesim Candan trok zich namelijk terug nadat er ophef was ontstaan over een venijnige column over Sigrid Kaag die ze had geschreven.

De SP heeft voor de tweede keer Lilian Marijnissen aangewezen als lijsttrekker. Hoewel de partij onder haar leiding alle verkiezingen verloor, staat het overgrote deel van de SP-leden achter Marijnissen. In de top-10 staan zeven zittende Tweede Kamerleden. Hoogste nieuwkomer is Sarah Dobbe op 6; zij is nu persvoorlichter van de Kamerfractie en raadslid in Arnhem.

Bij de kleinste coalitiepartij ChristenUnie staat voor het eerst Mirjam Bikker bovenaan de lijst. Bikker volgde begin dit jaar Gert-Jan Segers op als politiek leider. Kamerleden Pieter Grinwis en Don Ceder maken de top-3 compleet. Eerste nieuweling is de Hardenbergse wethouder Alwin te Rietstap op 4.

Het CDA hoopt uit het dal te klimmen met Henri Bontenbal aan het roer. Bontenbal zit sinds 2021 voor het CDA in de Kamer. Hoogste nieuwkomer is Marlou Absil op 8. Zij is nu Statenlid in Limburg.

Bij FvD voert Thierry Baudet voor de derde keer de lijst aan. Op 6 staat de hoogst genoteerde debutant: Lidewij de Vos, met wie Baudet onlangs een boek schreef over de stikstofcrisis.

Dan de SGP, die partij gaat het helemaal anders doen. Althans er is een nieuwe lijstrekker -omdat Kamernestor Kees van der Staaij vertrekt - en een lijst met verder alleen nieuwkomers. Nummer 1 Chris Stoffer zit al wel in de Tweede Kamer voor de SGP. Wat niet anders is dan anders, is dat er alleen mannen op de lijst staan.

Bij Volt gaan ze voor de tweede keer voor Laurens Dassen als voorman. Op 2 staat Kamerlid Marieke Koekkoek en Ernst Boutkan (die haar verving tijdens een verlofperiode) staat op 3.

De lijst van Denk wordt voor het eerst aangevoerd door Stephan Van Baarle. Hij was de afgelopen periode al Kamerlid. Op 2 staat de Schiedamse wethouder Dogukan Ergin.

Bij JA21 staat het enige overgebleven Tweede Kamerlid Joost Eerdmans weer op 1. Medeoprichter van de partij Annabel Nanninga komt op 2. Zij is nu nog de fractievoorzitter in de Eerste Kamer.

Bij1 heeft een andere lijsttrekker dan de vorige keer: Edson Olf volgt Sylvana Simons op. Olf is wijkraadslid in Rotterdam, bestuurslid en vicevoorzitter van de partij. Op nummer 2 van de kandidatenlijst staat Lisa McCray, beleidsmedewerker van de Rotterdamse fractie.

En dan BVNL. Daar staat oprichter Wybren van Haga bovenaan de lijst. Voormalig 50Plus-leider Henk Krol bezet de tweede plaats en Sieta van Keimpema van boerenactieroep Farmers Defence Force staat op 3.

Dat zijn de belangrijkste namen die morgen worden ingeleverd bij de Kiesraad in Den Haag, samen met die van honderden andere kandidaten. En op 22 november mogen alle kiesgerechtigden er daar ééntje van rood kleuren.

De Brabander Gerard van Hooft is alsnog tot lijsttrekker van 50Plus gekozen. Hij kreeg 51 procent van de stemmen. Bestuurskandidaat Ellen Verkoelen, gemeenteraadslid in Rotterdam, bleef steken op 48 procent. Vorige week werd Van Hooft, op verzoek van partijvoorzitter Jorien van den Herik, door de politie verwijderd van de ledenvergadering.

Het ledencongres van vorige week ontaardde in een chaos en werd voortijdig afgebroken, voordat het verkiezingsprogramma en de kieslijst waren vastgesteld. Van Hooft was tot twee keer toe door het bestuur geroyeerd als lid, wat beide keren is teruggedraaid, maar kwam toch als 'tegenkandidaat' voor het lijsttrekkerschap opdagen.

'Ongebruikelijke manier'

Vandaag ging de bijeenkomst digitaal verder en rolde Van Hooft dus alsnog als lijsttrekker uit de bus. Verkoelen komt niet op de kandidatenlijst te staan, die uiterlijk maandag moet worden ingediend bij de Kiesraad.

"Ik ben hier heel blij mee", zegt Van Hooft tegen het ANP. Hij erkent dat hij op een "ongebruikelijke manier" is gekozen. "Ik hoop dat mensen zich achter de democratisch gekozen lijst gaan scharen", zegt Van Hooft.

Er zijn al jaren interne ruzies bij 50Plus. De partij haalde bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 één zetel, maar na iets meer dan een maand ging Kamerlid Liane den Haan als onafhankelijke fractie verder.

Partijvoorzitter Van den Herik kondigde vorige week aan dat hij zijn functie neerlegt.

Pieter Omtzigt maakt geen haast met zijn besluit over zijn mogelijke ambitie om premier van Nederland te worden. Het Kamerlid en de leider van Nieuw Sociaal Contract (NSC) heeft een tijd gezegd dat hij niets voelt voor het premierschap als zijn recent opgerichte partij de grootste wordt bij de Tweede Kamerverkiezingen in november.

De afgelopen tijd is hij er anders over gaan denken. In televisieprogramma Op1 zei Omtzigt dat hij er met zijn kandidaat-Kamerleden nog over nadenkt. "Maar we gaan geen haast maken."

Omtzigt was bij de talkshow aanwezig met zo'n twintig leden van de NSC-lijst. Niemand stak zijn hand op bij de vraag of hun partijleider ook premier moest worden. "We doen de dingen één voor één", aldus Omtzigt. Het wachten is nu op het verkiezingsprogramma. Bijna alle partijen hebben die al gepresenteerd. Omtzigt verwacht het programma van zijn partij binnen twee tot drie weken te kunnen presenteren.

Een aantal thema's van het verkiezingsprogramma is al bekend; als het aan Omtzigt ligt, moet er een beter bestuur en een nieuw kiesstelsel komen. Ook moet er meer gedaan worden aan de bestaanszekerheid en de voedselarmoede onder een grote groep Nederlanders.

Distributiecentra

Verder wil hij de migratie beperken, lichtte hij toe in Op1, tot een maximale instroom van 50.000 nieuwkomers per jaar. Het gaat dan niet alleen om asielzoekers, maar ook om buitenlandse studenten en arbeidsmigranten. Om de laatste groep te verkleinen moeten er geen grote distributiecentra meer komen, zei Omtzigt, waar zij vaak voor een laag loon aan het werk worden gezet.

Ook de expatregeling moet fors versoberd worden. Dat is een regeling waarbij kennismigranten voor 30 procent worden vrijgesteld van het betalen van belasting. Om de buitenlandse studenten te weren, moet Nederlands de voertaal worden op universiteiten en hogescholen. En de gezinshereniging kan ook beperkt worden, vindt Omtzigt.

Boos

Omtzigt zat in 2021 zo'n zestien weken thuis met een burn-out en zijn terugkomst viel hem destijds zwaar, zo zei hij. Hij werd destijds bestookt met vragen over zijn politieke toekomst en hij wilde vooral verder met zijn werk als eenmansfractie. In die tijd was hij ook weleens boos en viel hij uit tegen medewerkers, erkende hij in Op1. "Daar ben ik niet trots op."

Inmiddels gaat het beter met hem. Omtzigt: "Ik zit veel beter in mijn vel. Ik voel me een stuk beter."

Polen roept de Nederlandse ambassadeur in Warschau op het matje in verband met de gang van zaken rond de wedstrijd AZ-Legia Warschau gisteravond. Met name de arrestatie van twee spelers van de Poolse club heeft in Polen tot politieke verontwaardiging geleid.

"De Poolse regering kan niet akkoord gaan met discriminatie van onze burgers", zegt de Poolse onderminister Jablonski van Buitenlandse Zaken. "De verantwoordelijken hiervoor moeten de gevolgen aanvaarden. We rekenen op de medewerking hierbij van de autoriteiten in Nederland."

Na afloop van de wedstrijd werden de Portugees Josué Pesqueira en de Serviër Radovan Pankov gearresteerd, omdat ze personeel van AZ zouden hebben mishandeld. Op last van de politie verlieten ze de spelersbus. Legia-voorzitter Mioduski zegt dat de ME de twee met geweld uit de bus dreigde te halen. Hij noemde dat vandaag een "absoluut schandaal".

Later op de dag werden de twee weer vrijgelaten. Ze blijven nog wel verdachte, meldt de politie.

De Poolse premier Morawiecki schreef vanmorgen op sociale media dat hij "zeer verontrustende berichten" uit Alkmaar had ontvangen en dat hij langs diplomatieke weg om opheldering zou vragen. Ook heeft hij premier Rutte er vanochtend persoonlijk op aangesproken. "Tijdens de Europese Raad in Spanje heb ik ook een ontmoeting gehad met de premier van Nederland en mijn sterke protest uitgesproken tegen het brute gedrag van de Nederlandse politie tegenover de voetballers en fans."

Een woordvoerder van Rutte zegt tegen persbureau ANP dat Morawiecki de kwestie inderdaad kort aan de orde heeft gesteld. Rutte heeft gezegd dat de zaak de verantwoordelijkheid is van politie, justitie en de burgemeester van Alkmaar.

Minister Yeşilgöz van Justitie wuift de opmerkingen van de Poolse premier weg. "Ik heb liever dat hij eerst even naar zijn eigen club kijkt", zegt ze. Haar zorg gaat eerst uit naar de ME'er die bewusteloos raakte in het gevecht met Legia-aanhangers, voorafgaand aan de wedstrijd. Het is aan politie en justitie om te onderzoeken wat er precies is gebeurd, zegt Yeşilgöz.

De Poolse Europarlementariër Jarik vindt dat het Europees Parlement zich over de kwestie moet buigen. Hij wil een spoeddebat over "de schending van de rechtstaat door Nederland".

Ook de voorzitter van Legia Warschau vindt de arrestatie van zijn spelers schandalig. Volgens hem ligt de fout bij de beveiligers:

Partijleider Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren gaat door als lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen. Dit heeft ze via X laten weten nadat het bestuur vandaag concludeerde dat zij geen integriteitsschendingen heeft begaan. Ouwehand zegt opgelucht, blij en trots te zijn. "Nu weer knokken voor de dieren en de natuur."

Vanmiddag maakte Michiel Knol in een persbericht bekend dat het bestuur een "zorgvuldige en intensieve procedure" heeft doorlopen. Het bestuur heeft daarbij advies gevraagd aan een jurist en externe deskundigen hebben een onafhankelijke toetsing uitgevoerd.

Twee weken geleden trad Ouwehand tijdelijk terug als lijsttrekker. Zij maakte dat tot grote verrassing van de leden bekend aan het eind van het partijcongres, een paar uur nadat die leden met een overweldigende meerderheid van 96,3 procent voor haar hadden gestemd.

Alle vertrouwen

Ook het nieuw gekozen bestuur sprak op het congres alle vertrouwen in Ouwehand uit en zei dat er geen aanwijzingen waren dat meteen een extern integriteitsonderzoek naar haar nodig was. Dit omdat de enige klachten tegen Ouwehand afkomstig waren van leden van het oude bestuur.

Het bestuur bevestigt nu dat de negen meldingen inderdaad allemaal afkomstig zijn van leden van het voormalige partijbestuur. Geen van de negen meldingen bleek gegrond, is de conclusie. Ouwehand spreekt op X over een "heftige groeipijnen voor onze prachtige partij".

Conflict over koers

Ouwehand raakte eerder dit jaar met dat oude bestuur in conflict over de koers van de partij. Na een hoop gedoe en ruzie achter de schermen zette het oude bestuur haar als lijsttrekker aan de kant met als reden de integriteitsmeldingen.

Nadat Ouwehand een advocaat had ingeschakeld werd het besluit teruggedraaid en trad het bestuur af. Het nieuwe bestuur beloofde de leden op het congres om voor 9 oktober met een tussenstand te komen over de bevindingen van de integriteitsklachten, en hoe daar verder mee wordt omgegaan.

Zondag is er een digitale voortzetting van het ledencongres. Het programma liep twee weken geleden zo uit dat de agenda niet helemaal kon worden afgewerkt.

Demissionair staatssecretaris Van der Burg van Justitie vraagt de gemeenten en provincies opnieuw om extra opvangplekken voor asielzoekers. In een brief aan de colleges van burgemeester en wethouders en aan de commissarissen van de koning schrijft hij dat hij voor het einde van het jaar 8400 extra plekken nodig heeft.

Van der Burg noemt daarbij getallen per provincie: Zuid-Holland vraagt hij 1550 plekken, Noord-Holland en Noord-Brabant allebei 1400 en de overige provincies 450 per provincie. Volgens de staatssecretaris lopen Zuid- en Noord-Holland en Noord-Brabant nu ver achter.

Daarnaast verzoekt hij om 16.000 mensen te huisvesten die nu in de asielopvang zitten maar al een vergunning hebben. Hij wil dat zij zo spoedig mogelijk een woning krijgen, uiterlijk voor het eind van het jaar. Snelle huisvesting van deze groep moet ook de druk op de asielopvang verminderen.

Tien reacties op vorige oproep

Twee weken geleden deed Van der Burg een soortgelijk beroep op gemeenten en provincies, alleen ging het toen om acute nood. Volgens de staatssecretaris hebben tien gemeenten aan de oproep gehoor gegeven om op zeer korte termijn opvang te bieden. Vorige week zijn er 500 extra opvangplekken gerealiseerd en deze week komen er nog eens 300 bij.

"Dit heeft er zeer aan bijgedragen dat we de acute nood voor de afgelopen dagen hebben kunnen oplossen, maar duidelijk is dat we op (zeer) korte termijn meer opvangplekken nodig hebben."

Minder plekken nodig dan verwacht

Van der Burg schrijft dat er minder plekken nodig zijn dan hij in mei nog verwachtte. Desondanks is er volgens hem nu te weinig aanbod van nieuwe opvangplaatsen. "Nu de dagelijkse instroom piekt, in het bijzonder de instroom van alleenstaande minderjarige vreemdelingen, is het aantal gerealiseerde opvangplekken te laag om alle asielzoekers de komende periode te kunnen opvangen."

In mei voorzag Van der Burg nog dat er dit jaar behoefte zou zijn aan 77.100 plekken. Volgens de staatssecretaris zijn er nu 61.400 plekken gerealiseerd. Hij denkt er dit jaar daarbovenop dus nog eens 8400 nodig te hebben.

Demissionair staatssecretaris Vijlbrief van Mijnbouw heeft een nieuwe compensatieregeling uitgewerkt voor inwoners van Groningen en Noord-Drenthe met aardbevingsschade. In de regio bestaat de zorg dat er daardoor zo veel aanvragen komen, dat de schadeafhandeling eerder langzamer dan sneller gaat. Vooral de zwaarste gevallen in het hart van het aardbevingsgebied komen daardoor in de problemen, vreest belangengroep Groninger Bodem Beweging (GBB).

Vijlbrief noemt de nieuwe regels "milder, menselijker en makkelijker". De nieuwe regeling houdt in dat er vanaf 1 januari bij mensen met schades tot 60.000 euro niet langer wordt gekeken naar de oorzaak ervan.

Nu is het nog zo dat er een causaliteitstoets plaatsvindt. Daarbij bekijkt een expert of bijvoorbeeld scheuren in een muur wel of niet door een aardbeving kunnen zijn veroorzaakt. De bewijslast ligt bij het Instituut Mijnbouwschade Groningen (IMG), dat de schade afhandelt. "Dus als er twijfel is over een schade, dan valt het besluit uit in het voordeel van de bewoner", zegt een IMG-woordvoerder.

Maar van heel veel scheuren is niet precies vast te stellen waardoor die zijn ontstaan. Dat leidt ertoe dat bewoners van villa's uit de jaren 30 in de stad Groningen de afgelopen jaren aardbevingsschade claimden én tienduizenden euro's kregen uitgekeerd, terwijl ze zelf erkennen dat ze eigenlijk geen aardbevingsschade hebben, schreef NRC eerder deze week. Overigens zijn er in het verleden wel degelijk aardbevingen in de stad Groningen gevoeld.

Vrees voor lange wachttijden

Vijlbrief wil er nu een nog ruimhartiger compensatieregeling voor in de plaats stellen, dus zonder die toets op een verband tussen schade en de aardbevingen. Merel Jonkheid van de Groninger Bodem Beweging maakt zich zorgen. "Wat ik niet snap, is dat ze nu weer keuzes gaan maken die de mensen benadelen in het kerngebied met de ergste schade."

Bewoners kunnen de schade tot 60.000 euro zonder toets door een eigen aannemer laten herstellen en de factuur naar het IMG opsturen of gebruikmaken van een aannemer die door het IMG wordt ingehuurd. Jonkheid is bang dat dat nadelig uitpakt voor de zwaarst gedupeerden: "Er is nu al een tekort aan aannemers. Waarschijnlijk komen er dus zeer lange wachttijden voor de regeling."

Volgens de nieuwe regels van Vijlbrief kunnen mensen ook voor een puur financiële vergoeding blijven kiezen. Dan moet een expert wél de relatie met de gaswinning vaststellen.

De staatssecretaris maakt tegelijkertijd het gebied groter dat onder deze regeling valt. Mensen die aan de rand van het zogeheten effectgebied wonen, hebben volgens het IMG een kans van 1 op 10.000 dat de schade aan hun woning door gasbevingen is veroorzaakt. Maar zij kunnen wel een beroep doen op compensatie.

Voor de bewoners van deze gebieden gaat de ruimere regeling gelden:

Volgens Jonkheid was het beter geweest om de causaliteitstoets alleen los te laten voor de mensen die boven op het Groninger gasveld wonen en niet voor de grotere regio. Het zal namelijk ten koste gaan van de capaciteit bij het IMG, die volgens haar juist moet worden ingezet in het kerngebied. Dit heeft de Groninger Bodem Beweging destijds ook met klem aan de staatssecretaris geadviseerd. "Voor de mensen daar worden de problemen nu al niet opgelost, terwijl ze zien dat inwoners van de stad Groningen wel alles vergoed krijgen. Dat is eigenlijk van de zotte."

Bewoners van het kerngebied klagen op sociale media over de 'fooi' die ze in het verleden hebben gekregen voor hun schade. "Veel minder dan wat is toegekend bij die villawijk."

De Groningse gedeputeerde Susan Top deelt de zorgen van Jonkheid Zij was jarenlang voorvrouw van het Groninger Gasberaad, een samenwerkingsverband van organisaties uit het aardbevingsgebied. Ze is sinds een paar maanden gedeputeerde voor onder meer mijnbouw en de hersteloperatie.

Ontwrichting

Top vindt het belangrijk dat goed wordt gekeken naar wat alle maatregelen bij elkaar gaan betekenen voor de regio. Ook in een vorige week mede namens de aardbevingsgemeenten verzonden brief aan de Tweede Kamer hamert ze op zorgvuldigheid en waarschuwt ze voor desastreuze gevolgen van "te gehaaste besluitvorming".

Top zou graag willen dat er wordt gewacht met nieuwe maatregelen totdat de commissie-Van Geel met haar aanbevelingen komt. Die onderzoekt de onverklaarbare verschillen bij aardbevingsschade en de hersteloperatie, waarbij buren soms totaal verschillende bedragen krijgen bij ogenschijnlijk dezelfde schade.

"Voor ons is dit van essentieel belang, de ontstane verschillen in straten, wijken en dorpen werken ontwrichtend en zijn een grote zorg", schrijft Top aan de Kamer.

In de nieuwe regels van Vijlbrief verandert ook de vaste eenmalige schadevergoeding. Bewoners konden en kunnen ervoor kiezen één keer een vast bedrag te krijgen. Dat was 5000 euro, maar het wordt 10.000 euro.

Het referendumvoorstel van Forum voor Democratie heeft zware kritiek gekregen van het kabinet. Demissionair minister De Jonge van Binnenlandse Zaken, die namens het kabinet in een Kamerdebat reageerde op het wetsvoorstel, uitte ernstige bezwaren tegen de verdediging van FvD. Kamerlid Gideon van Meijeren noemde een referendum nodig omdat de overheid niet te vertrouwen en corrupt is.

De Jonge reageerde: "Je reinste complotretoriek. En dat is dus het kleurbad waarin dit initiatiefwetsvoorstel is komen te liggen. En dat in deze zaal, op het belangrijkste podium van het land, hier midden in deze Tweede Kamer."

De Jonge verwijt FvD-Kamerlid Van Meijeren het verspreiden van "totale onzin die niet onschuldig is" in de Tweede Kamer. Hij verwijst naar uitspraken van Van Meijeren vorige week in een debat over een FvD-plan om een raadgevend referendum in te voeren naar Zwitsers model.

De Jonge, sinds begin september ook minister van Binnenlandse Zaken en verantwoordelijk voor de democratische rechtsstaat, greep het debat over het referendum aan om te waarschuwen voor het gedachtegoed van Forum voor Democratie. Aan het eind van het debat sprak De Jonge zijn grote ongenoegen uit over de teksten van het FvD-Kamerlid. "Hij sprak over corruptie in het parlement, de regering en de rechterlijke macht. We zouden leven in een postdemocratisch tijdperk en, hij zegt het echt, bewegen richting een totalitaire staat", herhaalde De Jonge de woorden van Van Meijeren.

Het is niet gebruikelijk dat een minister het woord neemt om kritiek te uiten op het gedachtegoed van een politieke partij. Maar De Jonge vindt het als minister van Binnenlandse Zaken zijn taak om Kamerleden aan te spreken als zij, in zijn ogen, de democratische rechtsstaat in diskrediet brengen.

Indoctrinatie

De CDA-minister vindt het ook onacceptabel dat het Forum-Kamerlid sprak over "ontmenselijking", "uitsluiting en onteigening onder valse voorwendselen", "buitensporig politieoptreden", "de inzet van het leger tegen weerloze burgers" en "door de staat opgedrongen seksuele indoctrinatie en ideologieën".

"Je kunt zeggen: het is totale onzin en dat is het ook. Maar het is ook onzin die niet onschuldig is", benadrukte De Jonge vanavond. "Het kan ondermijnend zijn voor de democratische rechtsstaat." Hij vindt het referendumplan van Forum niet goed, omdat het veel te veel gebaseerd is op het complotdenken van die partij.

Haatberichten

Volgens de minister worden ambtenaren, rechters, volksvertegenwoordigers en bestuurders verdacht gemaakt. En dat heeft gevolgen, weet De Jonge. "Het biedt een onaanzienlijke groep mensen een legitimatie voor gescheld en haatberichten op internet en erger." De minister zegt het niet expliciet, maar lijkt hiermee te verwijzen naar de toenemende bedreigingen aan het adres van politici en de aangescherpte beveiliging van die politici.

De minister zegt dat hij heeft getwijfeld of hij deze kritiek op de FvD-uitspraken zou uiten, omdat er dan ook meer aandacht aan wordt gegeven. De Jonge vindt echter dat de Forum-opvattingen in de Tweede Kamer niet onweersproken moeten blijven. "Het is noodzakelijk om geen zuurstof te geven aan dit soort pyromanenpolitiek."

Wegwuiven

Van Meijeren vindt dat de minister inhoudelijk moet ingaan op zijn opmerkingen in plaats van ze "gemakzuchtig weg te wuiven als complottheorie". De Jonge is op dat verzoek niet ingegaan, omdat hij het FvD-gedachtegoed geen podium wil geven.

De subsidie voor nieuwe elektrische auto's blijft volgend jaar toch 2950 euro. Staatssecretaris Heijnen (Infrastructuur) schrijft in een Kamerbrief dat ze een voorgenomen vermindering van de subsidie terugdraait. De CDA'er is geschrokken van de achterblijvende vraag van consumenten naar schone auto's.

De subsidie voor elektrische auto's heet de SEPP-subsidie. Dit jaar kun je voor een nieuwe elektrische auto 2950 euro krijgen. Voorwaarde is wel dat de auto niet meer dan 45.000 euro kost. Voor tweedehands elektrische auto's is 2000 euro subsidie beschikbaar.

Autokopers laten de subsidiepot voor elektrische auto's dit jaar grotendeels links liggen, werd vorige maand bekend. Ook brancheorganisaties BOVAG en ANWB horen van autodealers dat er minder vraag is.

Stapsgewijs afgebouwd

Koninklijke RAI Vereniging zegt de stap van de staatssecretaris te waarderen. "Dit is echter een kleine stap in de goede richting; er is dringend meer actie nodig. Zoals het doorzetten van subsidies ook vanaf 2025 en fiscale stimulering", schrijft de brancheorganisatie.

De subsidie voor nieuwe volledig elektrische auto's bedroeg 4000 euro in 2021 en is daarna stapsgewijs afgebouwd. De gedachte hierachter was dat elektrische auto's in de loop der jaren goedkoper zouden worden. Daardoor zou minder subsidie nodig zijn om mensen over te halen tot een aankoop.

"De waaromvraag, hoe hebben we het kunnen doen? Dat is mijn vraag ook." Met die woorden van ombudsman Reinier van Zutphen werden vandaag de openbare verhoren van de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening besloten.

De afgelopen vier weken zijn zo'n veertig (oud-)politici, ambtenaren, slachtoffers en andere betrokkenen verhoord - en Mark Rutte twee keer. Uit de gesprekken rijst het beeld van een systeem dat mensen eenvoudig kon vermalen, dat niet makkelijk kon worden bijgestuurd en dat vooral werd opgetuigd vanwege het bééld dat er veel fraude was.

Het anti-fraudesysteem paste prima in de politieke tijdsgeest, blijkt uit de verhoren, die veel gingen over de periode vanaf ongeveer een decennium geleden. Toen werd de Fraudewet ingevoerd om misbruik van uitkeringen tegen te gaan. Die wet is een belangrijk richtpunt voor de enquêtecommissie.

De Fraudewet leidde ertoe dat mensen torenhoge boetes moesten betalen als ze te veel uitkering kregen doordat ze bijvoorbeeld verkeerde informatie hadden opgegeven. Het doel was fraudeurs aanpakken, maar veel goedbedoelende uitkeringsontvangers kwamen erdoor in de problemen. Boetes werden verrekend met uitkeringen, waardoor mensen in de praktijk geen inkomen meer hadden.

Omkieperende economie

Het was een tijd dat de economie aan het "omkieperen" was, haalde demissionair premier Rutte (VVD) de bankencrisis aan. Dat maakte het extra belangrijk om belastinggeld goed uit te geven. En dus om streng op te treden tegen misbruik ervan. Voormalig minister Henk Kamp van Sociale Zaken (VVD) wees op "gevoelens uit de samenleving" dat er werd gesjoemeld.

Concrete cijfers over ernstig toegenomen fraude waren er niet. De Raad van State zei in zijn advies over het voorstel van de Fraudewet niet overtuigd te zijn "dat de omvang van de fraude zodanig is toegenomen dat daarom een forse verzwaring van het sanctieregime nodig is".

De wet kwam er toch en uitkeringsinstantie UWV zag al snel de keerzijde. De uitvoerder was verplicht hoge boetes op te leggen, vertelde oud-bestuursvoorzitter Bruno Bruins, aan mensen die niet bezig waren "de boel te flessen". Het ging om mensen "in een wiebelige periode in hun leven" die net hun baan kwijt waren.

Nieuwsuur vatte een groot deel van de verhoren samen:

Maar foutjes in aanvragen moesten worden afgestraft, want de Fraudewet bood volgens de uitvoerders geen ruimte voor coulance. Maatwerk "kon en mocht niet", schetste oud-UWV-directeur Felix Kemperman het beleid. Kamp weersprak dat overigens. Naarmate verwijtbaarheid van een overtreding minder groot was, konden de uitvoerders wel degelijk een lagere of geen boete opleggen, zei hij.

Bij de politiek kwamen desondanks al snel signalen binnen dat de Fraudewet niet zou werken. CDA-Kamerlid Pieter Heerma herinnerde zich "boze ambtenaren" die te weinig ruimte voelden om mensen fatsoenlijk te helpen. "Het kon niet goed gaan met deze wet," zei oud-SP-Kamerlid Sadet Karabulut.

Daarna waren nog een ferme uitspraak van de Centrale Raad van Beroep en een snoeihard rapport van de Nationale Ombudsman nodig om de wet minder streng te maken. Te laat, erkende toenmalig minister Lodewijk Asscher (PvdA) van Sociale Zaken. Het was een slechte wet die hem "buikpijn" gaf, memoreerde hij.

De feedbackloop

Rutte kijkt daar anders naar. Dat er mensen gedupeerd zijn, is te betreuren, maar dat de wet na bijna twee jaar werd versoepeld, laat juist zien dat de "feedbackloop" werkt, zei de demissionair premier. Dat was niet het geval bij het toeslagenschandaal, een andere belangrijke kernpunt van de verhoren.

De affaire kwam drie jaar geleden ook aan bod in de de Parlementaire Ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag, die het einde van kabinet-Rutte III inluidde. Een aantal hoofdrolspelers van destijds was er dit keer weer. Zo herhaalde oud-staatssecretaris van Financiën Frans Weekers (VVD) voor de commissie dat de Bulgarenfraude een belangrijke aanjager was voor de fraudejacht. Er ontstond een "enorme druk" om toeslagenfraude aan te pakken.

'Wakker worden is werken'

Dus dat deed de dienst Toeslagen, hoewel daarvoor niet goed toegerust en onderbemand. Crux van het anti-fraudebeleid was dat toeslagen helemaal moesten worden terugbetaald als er iets niet klopte aan een aanvraag. Ook hier kon dat een onbedoeld klein foutje zijn, in een voor veel mensen ingewikkeld systeem.

Bij de kinderopvangtoeslag kon dat leiden tot terugvorderingen van tienduizenden euro's of meer, en dat had vaak desastreuze gevolgen. Overigens speelde die problematiek ook al voordat de Bulgarenfraude speelde.

Een van de slachtoffers vertelde dat zijn moeder een terugvordering kreeg van een ton. Milton Moreira Moreno ging op zijn veertiende aan de slag om bij te dragen. "Ik wist gewoon: wakker worden is werken", zei hij. "Ik wou niet werken. Maar als ik het niet had gedaan, dan hadden we niks. Geen eten, geen kleding, geen voetbal, niks."

De moeder van Moreira Moreno werd onterecht als fraudeur bestempeld en dat had grote gevolgen voor zijn leven:

Moreira Moreno was slachtoffer van de inmiddels bekende alles-of-nietsaanpak, alles terugbetalen als er een ding niet klopt. Over hoe die aanpak in stand bleef, bleken de inzichten verdeeld. Er was "nou eenmaal" een strenge wet en de Belastingdienst moest ook nog eens een bepaald bedrag binnenhalen met fraudebestrijding, zeiden topambtenaren in verhoren. Dat liet weinig ruimte voor soepelheid.

Volgens betrokkenen was het ook hier niet zo dat keiharde cijfers de aanleiding waren voor de strengheid. "Het idee was dat er te veel aanvragen onrechtmatig doorheen kwamen", zei Monique van de Bospoort, van Toeslagen bij de Belastingdienst. "Maar dat was niet onze werkelijkheid".

Toch werd de fraudejacht geïntensiveerd, vertelde Van de Bospoort, onder meer als financiële targets dreigen niet te worden gehaald. Personeel wordt weggehaald bij de afdeling bezwaar om naar onregelmatigheden te speuren bij ouders die veel kinderopvangtoeslag kregen: daar valt het meest te halen.

Loyaal ambtenaar

Mensen gingen daaraan onderdoor en er waren ambtenaren die dat zagen. Dennis Blansjaar van de Belastingdienst zei in zijn verhoor gewaarschuwd te hebben voor "een bloedbad" dat het "volstrekt disproportionele" toeslagenbeleid zou veroorzaken. Oud-toeslagendirecteur Gerard Blankestijn seinde zijn politieke bazen ook in, zei hij. Maar er werd niet geluisterd en als "loyaal ambtenaar" ging hij door op de ingeslagen weg.

Een van die politieke bazen, Weekers, zei net als de vorige keer, dat hij helemaal niet is gewaarschuwd. Signalen dat het niet goed ging, bleven volgens hem hangen in een "leemlaag" tussen werkvloer en ministerie.

Een instantie die de situatie van toeslagenslachtoffers tegen de stroom in probeerde te verbeteren, was de rechtbank Rotterdam. Rechters volgden een koers die lijnrecht inging tegen de alles-of-nietsbenadering. Voormalig bestuursrechter Roeland Cooijmans en zijn collega's vonden de terugbetalingen "niet redelijk" en "niet proportioneel".

Spijtig en niet goed

Een tijd lang gaf Rotterdam ouders om die reden gelijk, maar dat hield geen stand, omdat de (hogere) Raad van State de kant van de overheid koos. De strenge toeslagenwetgeving was nou eenmaal dwingend. Pas jaren later kwam de Raad tot een ander inzicht. "Buitengewoon spijtig en niet goed", aldus voorzitter Bart Jan van Ettekoven van de Afdeling bestuursrechtspraak.

Veel ongehoorde of ongebruikte signalen dus, veel verwijzingen naar harde wetgeving en ook vingerwijzingen naar anderen die verantwoordelijk zouden zijn geweest. Aan de enquêtecommissie de taak om uit de verhoren en documenten die ze hebben ingezien de waaromvraag te beantwoorden. Ergens in januari moet het rapport af zijn.

Nederland was twee jaar geleden niet voorbereid op de val van de Afghaanse hoofdstad Kabul en de evacuaties uit Afghanistan. Volgens het AD staat dat in een rapport van een commissie onder leiding van oud-topambtenaar Ruys. De commissie zou hebben vastgesteld dat de samenwerking tussen de ministeries van Buitenlandse Zaken en Defensie stroef verliep.

Ook zou er sprake zijn geweest van "te positief wensdenken" en van een "collectieve inschattingsfout" van Nederland en andere landen over het tempo waarmee de Taliban de macht zouden overnemen in Kabul

Het kabinet stelde de commissie vorig jaar in. Doel was om onafhankelijk onderzoek te doen naar de Nederlandse evacuatie-operatie in de zomer van 2021. Daarbij moest ook aandacht worden besteed aan de Nederlandse inlichtingenpositie en de communicatie tussen de betrokken ministeries.

Dat de evacuatie van Nederlanders en Afghanen die voor Nederland hebben gewerkt chaotisch verliep, werd kort na de val van Kabul al duidelijk. In de nasleep daarvan traden in september 2021 de ministers Kaag (Buitenlandse Zaken) en Bijleveld (Defensie) af, nadat moties van afkeuring tegen hen waren aangenomen. Het kabinet-Rutte III was toen al demissionair.

Kaag zei destijds in de Tweede Kamer dat "wij kennelijk een blinde vlek hebben gehad" voor hoe erg het was en hoe snel het zo erg zou worden. Volgens haar was het kabinet ook verrast door de zwakte van de Afghaanse strijdkrachten.

Het AD meldt dat de commissie de voorbereiding van de evacuaties als te beperkt en te laat kenmerkt. Ook zou Buitenlandse Zaken het aantal mensen dat moest worden geëvacueerd veel te laag hebben ingeschat.

Het rapport van de commissie-Ruys wordt morgen gepresenteerd.

Als het aan Nederland ligt treedt Oekraïne niet al in 2030 toe tot de Europese Unie. "Ik ben het zeer oneens met die datum", zei premier Rutte bij aanvang van de top van de Europese Politieke Gemeenschap (EPG). "Het is niet de vraag wanneer landen er klaar voor zijn, het is de vraag óf landen er klaar voor zijn."

In de Europese Unie is de discussie losgebarsten over verdere uitbreiding. Oekraïne, Moldavië, Georgië en zes landen op de westelijke Balkan willen graag toetreden. Eerder zei de voorzitter van de Europese Raad, Charles Michel, dat hij wil dat Oekraïne in 2030 tot de EU toetreedt. De EU wil voorkomen dat Rusland, en ook China, hun invloed in Europa uitbreiden, en een EU-lidmaatschap wordt gezien als een manier om dat te voorkomen.

Volgens meerdere EU-regeringsleiders is het toetreden van deze landen een zeer moeilijk proces. Zo moet de rechtsstaat op orde zijn. "Dat betekent dat ze aan duizenden voorwaarden moeten voldoen om toe te kunnen treden", zei Rutte. Er mogen volgens hem ook absoluut geen concessies worden gedaan op deze 'duizenden' toetredingseisen.

Ingewikkelder

Los van de vraag of kandidaat-lidstaten aan de eisen voldoen, is de EU volgens velen ook nog niet klaar om nieuwe landen toe te laten. "De EU heeft al 27 lidstaten en als er meer landen bij komen dan worden besluitvorming en allerlei andere zaken nog ingewikkelder", aldus Rutte.

Morgen vergaderen de EU-regeringsleiders over eventuele hervormingen die de besluitvorming binnen de EU makkelijker moeten maken. Rutte wil dat er uitgebreid de tijd genomen wordt om hierover te praten. Want toetreding van de nieuwe landen kan onder meer grote gevolgen hebben voor wat de huidige lidstaten moeten betalen voor de EU. "Kunnen we doorgaan op deze schaal met landen helpen met hun achterblijvende economie? Ik denk van niet", zei de premier.

Tegelijkertijd benadrukte Rutte dat Nederland en de EU zullen profiteren als de economie in kandidaat-lidstaten aantrekt. "Het feit dat landen als Polen, Tsjechië en Slowakije er zoveel beter voorstaan betekent dat we heel veel kunnen exporteren naar deze landen.

Het Europees Parlement heeft zoals verwacht ingestemd met de benoeming van Wopke Hoekstra tot nieuwe Eurocommissaris Klimaat. 279 Europarlementariërs stemden voor, 173 tegen en 33 parlementariërs onthielden zich van stemming. Voor de benoeming was een gewone meerderheid van de stemmen nodig.

Gisteren bleek al dat de milieucommissie van het Europees Parlement had ingestemd met de kandidatuur van Hoekstra. Die commissie maakte het hem afgelopen week nog lastig. Zo waren de leden er na een hoorzitting van drie uur nog niet van overtuigd dat CDA'er Hoekstra de juiste opvolger is van PvdA'er Frans Timmermans.

Na het beantwoorden van extra vragen van de milieucommissie kwam er dan toch groen licht van de milieucommissie. GroenLinks-Europarlementariër Bas Eickhout, die ook in de milieucommissie zit, zei gisteren dat duidelijk is de Europese Green Deal voor de Europese Commissie "een topprioriteit blijft, en dat is cruciaal".

Klimaattop

Hoekstra zal de komende tijd vooral moeten gebruiken om de klimaattop voor te bereiden, die begin december wordt georganiseerd in Dubai. "Er is ongelofelijk veel werk om te doen. Ik hoop maandag al in Madrid te zijn en dinsdag en woensdag in Berlijn en Parijs. Er moet ongelofelijk veel gebeuren om er een succes van te maken."

Tijdens de hoorzitting zei Hoekstra dat hij wil werken aan een wereldwijde kerosineheffing, een maritieme heffing en een belasting op fossiele brandstoffen. Ook wil hij dat de CO2-uitstoot van de EU in 2040 met 90 procent is verminderd.

Volgens Hoekstra past er op het gebied van het thema klimaatverandering "ambitie". "Dat zijn we verplicht aan de huidige, maar zeker ook de volgende generaties", zei hij vandaag. Hij spreekt van een "grote opdracht die je alleen samen kunt doen".

De aanstelling van Hoekstra is overigens in eerste instantie maar voor een jaar. Volgend jaar juni zijn er weer Europese verkiezingen en daarna wordt er een nieuwe Europese Commissie gevormd. Nederland kan er natuurlijk wel voor kiezen Hoekstra langer af te vaardigen.

Het moederbedrijf van Facebook en Instagram, Meta, wordt geregeld teruggefloten door de eigen toezichtraad, de Oversight Board. Dat blijkt uit een analyse van de NOS. In bijna drie jaar zijn meer dan 50 uitspraken gedaan. In 75 procent van de gevallen was de raad van oordeel dat het bedrijf de verkeerde beslissing nam.

De raad is een uniek orgaan. Geen enkel ander techbedrijf heeft een commissie die als toezichthouder fungeert. Het idee is dat een onafhankelijke instantie meekijkt met de ingewikkeldste zaken, die bovendien symbool moeten staan voor een breder probleem.

De onafhankelijkheid van de Oversight Board staat echter ter discussie. Meta en de raad zelf bezweren dat hij onafhankelijk is, maar dat trekken critici in twijfel omdat de raad een initiatief was van Metatopman Mark Zuckerberg en door het techbedrijf wordt gefinancierd.

Capaciteitsbeperkingen

Pietro Ortolani, hoogleraar digitale conflictoplossing aan de Radboud Universiteit, heeft het werk van de raad vanaf het begin gevolgd. Hij ziet zeker positieve kanten: "Volgens mij hebben ze best veel gedaan binnen de mogelijkheden. We hebben zo veel gezien over hoe Facebook en Instagram werken."

Maar hij is ook kritisch. "Het idee was dat ze met hun oordelen het beleid bij Meta konden veranderen. Denk aan aanpassingen van algoritmes of de kunstmatige intelligentie die ze gebruiken. Of dat is gebeurd, is nog altijd een open vraag. Het niveau van naleven is niet zo geweldig."

Het feit dat de raad in het merendeel van de zaken Meta terugfluit, moet worden gezien als een teken van onafhankelijkheid, zegt Paolo Carozza, lid van de Oversight Board, in een gesprek met de NOS. "Het is een duidelijke bevestiging dat we niet bestaan om het simpelweg met Meta eens te zijn of namens Meta excuses te maken."

Een overzicht van wat de raad in bijna drie jaar tijd heeft gedaan:

De raad probeert naar eigen zeggen steeds zaken uit te kiezen die symbool staan voor meer. Daar zat tot nu toe één Nederlandse zaak bij, over zwarte piet. Deze zaak hoort bij de minderheid waarin de raad Meta in het gelijk heeft gesteld (video met zwarte pieten erin terecht verwijderd).

Verder strekt het scala van onderzochte zaken zich uit van anti-abortusberichten in de VS (onterecht verwijderd) tot drillrappers in het Verenigd Koninkrijk (onterecht verwijderd), en van protestslogans in Iran (onterecht verwijderd) tot uitspraken van de premier van Cambodja.

In die laatste zaak wilde Meta een video laten staan, waarin de Cambodjaanse minister-president Hun Sen zijn politieke opponenten bedreigde met geweld. Volgens het techbedrijf was de video zeer nieuwswaardig en was het in het publieke belang deze te laten staan. De raad was het daar niet mee eens.

De raad wilde dat Meta de video verwijderde, iets wat Meta volgens de afspraak dan moet doen. De raad adviseerde ook om Hun Sens Facebook-pagina en Instagram-account voor zes maanden te schorsen. Maar daar ging Meta niet in mee, volgens het bedrijf is hier "geen basis" voor. Het liet zien dat de invloed van de raad z'n beperkingen heeft.

Oversight Board-lid Carozza erkent dat ook. Vanwege "veiligheidszorgen" wil hij niet ingaan op deze zaak, maar hij wijst er wel op dat de raad Meta heeft gevraagd om "alles te doen wat het kan om te voorkomen dat zijn platforms worden gebruikt door politici om op te roepen tot geweld".

Meer transparantie

Meta is na een advies wel meer uitleg gaan geven over het waarom van moderatiebesluiten. Het zijn de berichten die gebruikers krijgen als een bericht van hen offline wordt gehaald of als ze worden geschorst. In de ogen van Carozza is dit een goed voorbeeld is van wat de raad heeft opgeleverd,

"We hebben hard gewerkt om te zorgen voor meer transparantie. Het feit is dat we historisch gezien zo weinig weten over welke regels er worden toegepast, waarom bepaalde berichten wel en niet worden verwijderd. Dus ik denk dat de toegenomen transparantie de belangrijkste verandering is."

In de bijna drie jaar dat de raad nu actief is, is meer dan 2,5 miljoen keer beroep bij het orgaan aangetekend. Dat heeft dus geleid tot iets meer dan 50 uitspraken. Carozza zegt dat de raad inmiddels meer zaken aanneemt. "Tegelijkertijd is het ook belangrijk dat we de juiste zaken doen. Ik heb veel liever dat we minder zaken doen, maar dat ze wel belangrijk zijn en impact hebben."

Niet alleen de Nederlandse chipmachinemaker ASML is verzeild geraakt in een geopolitieke strijd. Het van oudsher Nederlandse Nexperia heeft ook last van een veranderend politiek klimaat. Het bedrijf maakt al decennialang de meest eenvoudige chips, maar kampt met problemen nu het in Chinese handen is.

In Duitsland krijgt Nexperia geen subsidie voor een project in een fabriek in Hamburg, in Wales moet het onder druk van de Britse regering een fabriek afstoten en er is nu onzekerheid over de overname van de Nederlandse chipstart-up Nowi.

Jarenlang was Nexperia onderdeel van chipmaker NXP, ooit ontstaan binnen Philips. Waar NXP zich focust op de productie van meer geavanceerde sensoren en chips, bijvoorbeeld om contactloos te kunnen betalen met je telefoon, richt Nexperia zich op de 'bulk'. De boutjes en moertjes onder chips, zoals ze het zelf zeggen: in feite simpele schakelaars.

Het bedrijf maakt er 100 miljard per jaar. Van telefoons tot stofzuigers, koelkasten, auto's of de boormachine: ze zitten overal in.

Energie uit de omgeving

Nexperia had zijn oog laten vallen op de Delftse start-up Nowi. Dat bedrijf maakt furore met de manier waarop het zijn chips van energie voorziet. Die wordt namelijk uit de omgeving gehaald, via trillingen, warmte of licht. Denk bijvoorbeeld aan sensoren in de weg - met de chips van Nowi kunnen die via zonlicht aan energie komen, er hoeven er geen batterijen vervangen te worden.

Maar de overname van Nowi door Nexperia vorig jaar heeft de aandacht getrokken van de overheid. Sinds juni dit jaar is er nieuwe wetgeving, die de minister van Economische Zaken de mogelijkheid geeft om in het kader van de nationale veiligheid bepaalde voorwaarden te stellen aan een overname of die zelfs tegen te houden.

De overname van Nowi is een van de gevallen waarbij nu bekeken wordt of er met terugwerkende kracht een uitgebreid onderzoek moet komen. Een woordvoerder van het ministerie zegt desgevraagd dat de besluitvorming nog altijd bezig is. Nexperia hoopt dat er snel duidelijkheid komt.

"Met de nieuwe wet geeft de overheid een duidelijk boodschap aan de techsector af: 'denk maar twee keer na voordat je met een Chinese partij in zee gaat'", zegt Maaike Okano-Heijmans, specialist geopolitiek en technologie bij Instituut Clingendael. Hoewel de wet over meer sectoren gaat dan alleen technologie en er naar spelers uit alle landen gekeken wordt, zal er in de praktijk veel aandacht zijn voor de techsector en trekken Chinese bedrijven bij voorbaat aandacht.

Dat de overname van Nowi door Nexperia nu onder een vergrootglas ligt, heeft weer alles te maken met het moederbedrijf van Nexperia: Wingtech. Dat Chinese bedrijf nam Nexperia in 2019 over. Het is moeilijk voor te stellen dat dat nu, slechts een paar jaar later, net zo makkelijk zou gaan.

In gesprek met Bloomberg zei demissionair minister Adriaansens van Economische Zaken vlak voor de zomer dat China een van de landen is waar Nederland "extra alert" op moet zijn en dat bij "gevoelige technologie" de kans bestaat dat deze worden gebruikt voor militaire doeleinden. "Die kennis moet worden beschermd."

Bart Groothuis, VVD-Europarlementariër, is daar uitgesprokener over. Hij vreest dat de technologie van Nowi specifiek kan terechtkomen in mini-drones die zelfstandig aanvallen kunnen uitvoeren. "Daarmee heeft deze chip potentieel militaire toepassingen."

'Niet wereldschokkend'

Nexperia verzet zich tegen dit beeld. De fabrikant is naar eigen zeggen niet van plan de chips te ontwikkelen in de richting waar Europarlementariër Groothuis voor vreest. Het bedrijf noemt de technologie "echt niet zo wereldschokkend" en niet uniek.

Peter Baltus, hoogleraar elektronica aan de TU Eindhoven, beaamt dit. "Bij ASML is het verhaal heel duidelijk: we hebben iets unieks in handen en moeten voorkomen dat dat bij de verkeerde belandt. Maar Nowi doet niet iets wat zo uniek is."

Het scenario dat de technologie kan worden gebruikt in kleine drones noemt Baltus niet waarschijnlijk. Dat neemt niet weg dat hij zich wél kan voorstellen dat er militaire toepassingen zijn voor Nowi's technologie. "Denk aan oorlogssituaties waarin je geen batterijen wil hoeven vervangen." Volgens Nexperia komt de technologie van Nowi nu en in de toekomst niet in aanmerking voor militair gebruik.

Project in Duitsland

Dat Nexperia tegen problemen aanloopt, laat zien hoe groot de geopolitieke spanningen rond het thema nu zijn. Dat is ook duidelijk merkbaar in Duitsland.

Nexperia wilde daar geld van de overheid voor een innovatieproject binnen de bestaande fabriek. Dat kan in Duitsland als onderdeel van een speciaal steunprogramma. Maar het consortium van Nexperia kreeg als enige geen financiële steun. Volgens de Duitse zakenkrant Handelsblatt vond verantwoordelijk minister Habeck het verkeerd om subsidie te verstrekken, vanwege het Chinese moederbedrijf van Nexperia en de mogelijke militaire toepassingen van de chips.

Dit alles tot frustratie van Nexperia, dat zich nu hardop afvraagt hoe graag Europa het bedrijf nog wil hebben.

Begin september waren er bij de Kiesraad 70 namen van politieke partijen geregistreerd voor de komende Tweede Kamerverkiezingen. Er zat wel wat kaf tussen het koren. Lijst Henk Krol gaat niet zelfstandig de verkiezingen in, maar meneer Krol komt op de kandidatenlijst van BVNL van meneer Van Haga. Verder hebben eerder een aantal partijen het […]

Sommige militaire deskundigen en andere mensen die ervoor geleerd hebben, buitelen over elkaar heen om het grote publiek gerust te stellen, er komt geen kernoorlog. Ondertussen lijken de feiten voor zover publiek bekend, een heel andere richting op te wijzen. Wat is de meest waarschijnlijke gang van zaken? De situatie eind februari 2023: het voorstadium …

Waarom een kernoorlog waarschijnlijker is dan de media je vertellen Lees meer »

Het bericht Waarom een kernoorlog waarschijnlijker is dan de media je vertellen verscheen eerst op Visionair.

Vooraf willen wij melden dat visionair.nl gekant is tegen de agressieoorlog van Rusland in het buurland Oekraïne en de daarbij horende grove mensenrechtenschendingen in Oekraïne door Russische militairen. Dat wij deze toespraak van Vladimir Poetin, met behulp van Google Translate uit het Russisch vertaald, publiceren is niet omdat wij het met de politiek van het …

Toespraak van Vladimir Poetin op de Valdai Club Lees meer »

Het bericht Toespraak van Vladimir Poetin op de Valdai Club verscheen eerst op Visionair.

Er zijn op dit moment de nodige bezwaren tegen de manier waarop in Nederland politiek wordt bedreven. Kan de meritocratie de democratie redden, en maken dat we goede vakministers krijgen? Op dit moment in de Nederlandse geschiedenis is het vertrouwen in politici historisch laag взять займ бесплатно на карту . Voor het grootste deel komt …

Democratie kan gered worden met meritocratie Lees meer »

Het bericht Democratie kan gered worden met meritocratie verscheen eerst op Visionair.

Toen Niña Weijers in de maanden september 2020 tot maart 2021 gastschrijver was in Almere hoorde zij op een dag over het zeventienjarige meisje Cassandra van Schaijk dat in 2007 na drie weken vermist te zijn, dood werd gevonden in de Noorderplassen. Ze was het laatst om vier uur ‘s nachts gezien bij de bushalte van discotheek Almere Event Centre. De dader van de eventuele moord is nooit gevonden. De affaire duikt daardoor van tijd tot tijd weer op wanneer er toch weer aanwijzingen lijken te zijn die om nader onderzoek vragen.

Weijers werd door de affaire geïntrigeerd, het was een mysterie. Ze wist zeker dat ze er geen roman over wilde schrijven, terwijl dat voor haar, na haar romans De consequenties en Kamers antikamers, toch meer voor de hand lag dan een reconstructie of thriller. Ze noemt het niet, maar misschien speelde op de achtergrond van haar beslissing zich in Cassandra te gaan verdiepen haar Abraham Kuyper Lezing ‘Hoe het licht binnenvalt’ uit 2016 een rol. Weijers had het daarin over de toekomst van de roman. Dat we niet langer door konden gaan met Flaubert, Tsjechov, Tolstoj of Thomas Mann als voorbeelden te nemen. Dit ‘parasiteren op de klassieken’ kon niet eeuwig doorgaan. Er moest iets nieuws bedacht worden. Een schrijver is iemand die iets te weten wil komen. Wat hij te zeggen heeft kan op geen andere manier aan het licht komen dan in de vorm van een roman. Die biedt de mogelijkheden om verkennend en onderzoekend te werk te gaan, experimenterend, op zoek naar de randen van de werkelijkheid, stuitend op mysteries en ambiguïteiten.

alles hangende

Cassandra is geen roman, zoals je zou verwachten na deze oproep tot een nieuwe aanpak van het genre. Het is een boek waarin Weijers geleidelijk met de hulp van een ervaren politieman steeds verder in de affaire doordringt. De affaire wordt een lens waardoor ze ook heel wat andere heikele onderwerpen te zien krijgt. Ze verzeilt in Cassandra’s familie, milieu, haar school, de bijbaan, haar vriendje, haar vrienden en vriendinnen. En de politie van Almere. Alles wat zich rond de vermissing afspeelde komt boven water in gesprekken, steeds komt er iets nieuws bij, hoe klein ook. Weijers noemt zich ‘de meest omzichtige en minst succesvolle ondervrager uit de geschiedenis’ omdat ze zich ondertussen maar ongemakkelijk blijft voelen.

Is ze eigenlijk niet een ordinaire, op sensatie beluste reporter die zich onhandig voordoet maar in werkelijkheid in de geest van Truman Capotes In Cold Blood aan het werk is? Ze blijft maar niet weten wat haar positie precies is. Ze hoopt erop dat ze door een ‘zijdelingse blik’ op de details ineens de sleutel zal vinden. De rechtstreekse blik stuit steeds af op dezelfde halve feiten.

De lezer wordt ook betrokken bij Weijers zorgen: wordt het wel een boek waar ze mee voor de dag kan komen in Almere, of beschrijft het alleen een fiasco?

Hoe onzeker Weijers zich ook voelt, ondertussen ontstaat wel bij stukjes en beetjes een sociologisch en antropologisch beeld van een bepaald deel van Almere, ‘de stad die zelf een soort adolescent is’. Veel jongeren uit Cassandra’s kring moeten niets van ‘buitenlanders’ hebben en zijn behoorlijk rechts, gaan gekleed in Lonsdale jacks, legerkistjes, hebben kale hoofden en de vaderlandse vlag op hun rug. Is het oppervlakkig racisme van de Lonsdalejongeren, of diepgaand? Cassandra hield van ‘darkcore, hardcore, speedcore en terror’ en noemde zich op de site Partyflock ‘Ontspoorde Terror-Helga’. Maar ze was ‘een lieve meid’ volgens haar vader Ben en haar broer Benny. Zo klopte ze altijd op de slaapkamerdeur van haar vader en stiefmoeder om te laten weten dat ze in de nacht op tijd thuis was gekomen. Omdat Cassandra wel eens met slaande deuren ruzie had met haar echte moeder, verzeilt Weijers op verwante terreinen, zoals bij de roman Schaamte van Annie Ernaux waarin ouders onder de ogen van kinderen slaande ruzie hebben. Ze duikt in allerlei Cassandra’s in toneel en geschiedenis, zoals de klassieke profetes van rampspoeden. Misschien was de echte Cassandra van Schaijk wel een meisje met twee gezichten.

Wanneer ze te weten komt naar wat voor vaderlandse muziek er geluisterd wordt (vaak smartlappen) brengt dat Weijers uit een soort solidariteit terug naar haar eigen jeugd. Daarin moest elke avond in dat genre gezongen worden over de contrasten schoonheid en dood, het liefst opgehangen aan in lompen geklede bedelmeisjes. Alleen al die lompen brachten haar ‘in vervoering’. Weijers emotionele positie in de omgang met zoveel verschillende mensen wordt nog gecompliceerd door het feit dat ze zwanger is. Tijdens het werken aan het boek wordt haar zoon geboren.

De lezer wordt ook betrokken bij Weijers zorgen: wordt het wel een boek waar ze mee voor de dag kan komen in Almere, of beschrijft het alleen een fiasco, een boek waarin niets wordt opgelost, alles hangende blijft zoals het al zo lang hangende is?

.

een vruchtbaar fiasco

Hoeveel twijfels Weijers ook heeft, ze gaat toch door met zoeken op allerlei internetsites en met het voeren van gesprekken. De lezer hoopt en verwacht dat ze iets zal vinden dat haar ‘fijnzinniger aanpak’ zal belonen. Zoals in de vele gesprekken met de zwakbegaafde Ariana, naar eigen zeggen een vriendin van Cassandra. Door professioneel wantrouwen en volhardend zoekwerk onthult Weijers uiteindelijk licht euforisch dat Ariana die groots met allerlei details opgetuigde vriendschap gewoon heeft verzonnen.

Cassandra is een vruchtbaar fiasco, een persoonlijke zoektocht. Ook al lost Weijers niets op, ze heeft heel wat opgestoken, een glimp van andere milieus, andere werelden.

Zich verdiepen in wat voor soort politiek in Almere wordt bedreven brengt Weijers bij haar schrijverschap en eigen ‘benul’ van politiek. Dat er zoveel PVV-stemmers zijn, nogal wat mensen hebben ‘afgehaakt’, dat velen denken dat de migrant ‘alles inpikt en afpakt’, dat bij gemeenteraadsverkiezingen maar zo’n 40% komt opdagen. In de kleine geschiedenis van haar eigen politieke benul duurde het lang voor ze iets begreep. Niet alleen wist ze lang niets van politiek, ook haar kennis van de wereld was gering. Haar honger naar bepaalde kennis hield in dat er veel buiten viel. Wat haar interesseerde was filosofie, literatuur, kunst en wat kennis over de manier hoe met mannen om te gaan. Dit was allemaal kennis die was losgezongen van concrete, praktische, politieke en maatschappelijke werkelijkheden. Die losgezongenheid was voor de jonge Weijers precies de bedoeling, ze ‘wentelde’ zich in ‘luxe’ en zag de complete autonomie van kunst en denken als een noodzaak.

Weijers schrijft in het begin van Cassandra dat men wel zal denken dat ze lang getwijfeld heeft of dit wel een verhaal was dat door haar verteld moest worden. Het is tenslotte bepaald geen van de werkelijkheid ‘losgezongen’ verhaal. Maar nee, ze heeft er zelfs geen moment aan getwijfeld of het iets voor haar was. Dit was voor haar. Met Cassandra heeft Weijers zich in de werkelijkheid gestort. Het boek is een vruchtbaar fiasco, een persoonlijke zoektocht. Ook al lost ze niets op, ze heeft heel wat opgestoken, een glimp van andere milieus, andere werelden. En haar ‘innerlijke plek’, haar onafhankelijkheid, blijkt nog te bestaan nadat ze zich zo lang in uiterlijkheden heeft begeven. Het boek toont dat ze niet langer losgezongen is van de werkelijkheid: dit is een affaire die aan alle kanten vastzit aan het concrete, praktische en politieke van jongeren, hun uitgaansleven, muziekstijl, drugsgebruik, emoties, bizarre verlangens, subculturen, smaken, normen, onverschilligheid, grote bek en kleine hartjes. Op de altijd als pijnlijk ervaren vraag ‘Waar gaat je boek over?’ heeft ze nu een stevig antwoord.

Het bericht Literaire Kroniek: Niña Weijers heeft zich in de werkelijkheid gestort verscheen eerst op Vrij Nederland.

Wat als ieder huishouden in Nederland recht zou hebben op een villa met zeezicht? Inclusief een privéstrand. Er zijn ruim acht miljoen huishoudens en er is 500 kilometer aan kustlijn. Praktisch gezien wordt dat nogal een uitdaging. Waar ga je die villa’s bouwen? Creatief naast en achter elkaar? De ene gebouwd op een al dan niet kunstmatig aangelegde heuvel, om middels hoogteverschillen zeezicht te garanderen? Van dat privéstrand blijft trouwens weinig over als iedereen er recht op heeft: een royale zes centimeter per huishouden.

Iedereen een villa met zeezicht, natuurlijk is dat krankzinnig. Volgens de bedenker van dit gedachte-experiment, de Oostenrijkse filosoof André Gorz (1923-2007), illustreert het dat je werkelijke luxeproducten niet kunt democratiseren. Dat noemde hij de essentie van luxe in zijn essay The social ideology of the motorcar uit 1973.

Dat geldt niet alleen voor villa’s aan het strand, maar ook voor auto’s, vond Gorz. Auto’s waren ooit een luxeproduct waarmee een klein groepje mensen zich sneller kon verplaatsen dan de rest. Toen het in de vorige eeuw geleidelijk goedkoper werd om auto’s te produceren, werden ze beschikbaar voor iedereen. Luxe en snelheid werden gedemocratiseerd.

Maar producten die niet voor het volk zijn ontwikkeld, kun je volgens Gorz niet democratiseren. Een radio of stofzuiger blijft nuttig als iedereen er eentje bezit: die vergemakkelijken het leven, kunnen eenvoudig binnenshuis bewaard worden en zitten niemand anders in de weg. Auto’s daarentegen zijn bedoeld voor ‘het exclusieve genot van een erg rijke minderheid’, schreef Gorz. Hij vond: als iedereen gebruik kan maken van zo’n luxeproduct, dan heeft uiteindelijk niemand er meer profijt van. De democratisering van luxeproducten leidt zelfs tot problemen – in het geval van auto’s wijst Gorz voornamelijk op ruimtelijke bezwaren.

Ruimtelijk vraagstuk

Toen de auto in de vorige eeuw geleidelijk breder beschikbaar werd, hadden consumenten daar wel oren naar. Een luxeproduct, ineens betaalbaar, waarmee je je net zo hard als elite kon voortbewegen. In 1927 telde Nederland 41.000 personenauto’s. In 2023 zijn het er bijna negen miljoen en hebben 11,5 miljoen Nederlanders een rijbewijs. Voor die vele automobilisten ligt er inmiddels zo’n 140.000 kilometer verharde weg in Nederland. Daarnaast zijn er volgens het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) zo’n veertien tot achttien miljoen parkeerplaatsen.

Zo werden auto’s een ruimtelijk vraagstuk, zoals Gorz al dacht. Bouwwerken om auto’s te faciliteren, zoals wegen en parkeerplaatsen, gaan altijd ten koste van wat anders, van groen of huizenbouw bijvoorbeeld. Zeker in oude binnensteden zouden volgens Gorz problemen ontstaan. Hij vond dat steden onleefbaar werden door de aanwezigheid van de auto.

In het beste geval zorgt inkomend verkeer voor een flessenhals, waarbij maximaal twintig kilometer per uur wordt gereden. In het slechtste geval ontstaat er een totale verkeersopstopping.

Maar ook buiten de bebouwde kom is autogebruik niet gevolgenvrij. In een auto mag je pas hard rijden buiten de bebouwde kom, zodra er ruimte is. En precies daar zorgen auto’s voor veel stikstof- en fijnstofuitstoot. Slecht voor de fragiele Nederlandse natuur en voor de volksgezondheid, aangezien een overmatige blootstelling aan fijnstof voor chronische longziekten kan zorgen en ‘sterfte of verkorting van de levensduur’. Daarnaast zorgen files niet alleen voor irritatie bij automobilisten, maar ook bij de homo oeconomicus: in 2019 waren files verantwoordelijk voor 1,5 miljard euro aan economische schade.

Er is de afgelopen twintig jaar zo’n tienduizend kilometer nieuw wegdek aangelegd in Nederland, in de hoop files te bestrijden. Alleen kan er niet tegen autogebruik op worden geasfalteerd. Gorz wist dat vijftig jaar geleden al en Thalia Verkade en Marco te Brömmelstroet noemen het in hun boek Het recht van de snelste de fundamentele filewet: ‘Voor elk procent extra asfalt dat je neerlegt, komt er een extra procent verkeer bij.’

Meer wegen zorgen er niet voor dat we, zoals VVD-Kamerlid Daniel Koerhuis zei, kunnen rijden, rijden, rijden. Ze zorgen juist voor méér auto’s en verkeersdruk. In auto’s zit bovendien vaak maar één persoon en negentig procent van de tijd staan ze stil. Daarom zijn die miljoenen parkeerplaatsen nodig. Zonde van de ruimte, vond Gorz, maar wel noodzakelijk om de auto te faciliteren.

De oplossing was simpel volgens hem: dring autogebruik drastisch terug.

Paradoxale situatie

Tegen auto’s bestaan niet alleen ruimtelijke bezwaren. Auto’s zorgen voor geluidshinder en zijn milieuvervuilend: in 2021 was de mobiliteitssector verantwoordelijk voor achttien procent van de Nederlandse broeikasgasemissies. Personenauto’s waren verantwoordelijk voor ongeveer de helft daarvan. En elektrische auto’s? Die beslaan evenveel ruimte als auto’s met verbrandingsmotor en produceren mogelijk zelfs meer fijnstof.

Auto’s zorgen voor gevaar op straat. In 2022 vielen er in Nederland 737 verkeersdoden, bij minimaal de helft daarvan was een auto betrokken. Er kwamen 225 automobilisten en bijrijders om, en van de 291 fietsers die stierven in het verkeer, werd ongeveer de helft aangereden door een (bestel)auto. Aanrijdingen met voetgangers en scooters moeten daar nog bij worden opgeteld, net als (zwaar)gewonden die mogelijk langere tijd last zullen houden van hun confrontatie met een auto.

Auto’s brengen hun bestuurders in een paradoxale situatie, schreef Gorz. Automobilisten denken vrij en onafhankelijk te zijn, doordat ze met hoge snelheid overal heen kunnen rijden wanneer ze maar willen. Maar eigenlijk zijn ze volgens Gorz juist ‘radicaal afhankelijk’: van wegen, van brandstof, van de autogarage als er gepruttel onder de motorkap vandaan komt. Automobilisten kunnen niet zonder derde, vaak commerciële partijen.

Minder autoafhankelijk worden

Nederlanders zijn vol van autogebruik. In 2021 reisden Nederlanders 9.900 kilometer per persoon op Nederlands grondgebied. Ruim de helft van die kilometer werd als autobestuurder afgelegd en bijna een vijfde als passagier. Zeventig procent van het totaal aantal reiskilometers werd per auto afgelegd. Volgens het KiM was de helft van alle autoritten in 2016 korter dan 7,5 kilometer en een derde zelfs korter dan 5 kilometer. Dat zijn afstanden die – mits je er fysiek toe in staat bent – te overbruggen zijn met de (elektrische) fiets, te voet of het openbaar vervoer.

Het is goed mogelijk om minder autoafhankelijk te worden. Zeker binnen de stad, stellen Maaike Snelder en Niels van Oort, beiden hoofddocent aan de Technische Universiteit Delft. Snelder doceert Transportnetwerken en is onderzoeker bij TNO, Van Oort doceert Openbaar Vervoer en Deelmobiliteit en is medeoprichter van het Smart Public Transport Lab, een instituut dat het tweede en derde woord in de naam onderzoekt.

Wil je autoafhankelijkheid succesvol verminderen, dan moeten veranderingen dezelfde gevolgen hebben voor arm en rijk.

Wil je autogebruik terugdringen, houd dan rekening met een aantal factoren, zegt Van Oort. Allereerst moeten er fatsoenlijke alternatieven zijn, zegt hij, zodat autobezit niet meer als noodzaak wordt gezien. Alternatieven zijn er, zoals fiets en openbaar vervoer – mits dat betaalbaar wordt gehouden. Daarnaast wordt deelvervoer diverser (scooters, fietsen, ooit mogelijk stepjes) en bieden elektrische (bak)fietsen opties. Vervolgens zal er op gemeentelijk, provinciaal en landelijk niveau wel ruimtelijk beleid ontwikkeld moeten worden waarin de auto geen of een minder centrale rol speelt, zegt hij.

Daarna moeten er maatregelen worden genomen tégen de auto, denken beide docenten. Autogebruik moet actief worden ontmoedigd, zegt Snelder. Door financiële prikkels als rekeningrijden en hogere parkeertarieven, maar vooral door bepaalde straten en binnensteden voor automobilisten af te sluiten. Wil je autoafhankelijkheid succesvol verminderen, dan moeten veranderingen dezelfde gevolgen hebben voor arm en rijk, zegt Snelder. Van het minder toegankelijk maken van steden voor auto’s hebben arm en rijk op papier even veel last, anders dan bijvoorbeeld van rekeningrijden of hogere accijns, legt ze uit.

Mobiliteithubs

Hoe ziet een stad of land met minder auto’s eruit? Van Oort pleit voor ‘publiek vervoer’: een soort samenvoeging van deelmobiliteit – scooters, (elektrische) fietsen, mogelijk steps en zélfs auto’s – en openbaar vervoer. Het houdt in dat er in iedere situatie een passend vervoermiddel beschikbaar is, of dat nu een elektrische deelbakfiets is, een trein of een buurtbus. Personentransport wordt geconcentreerd in ‘mobiliteitshubs’: centrale punten waar vervoer samenkomt en reizigers kunnen op- of overstappen.

Snelder denkt dat het per gebied gaat verschillen welk vervoerstype er dominant is. ‘Binnensteden worden helemaal autovrij, daar ligt de focus vooral op lopen en fietsen’ – steeds meer steden kiezen er overigens al voor om autoverkeer in de binnenstad in de ban te doen, weten beiden. In de wijken om de binnenstad heen wordt vooral gefietst of gebruikgemaakt van publiek vervoer, gefaciliteerd door ‘wijkhubs’, zegt Snelder. Hoe verder weg het stadscentrum, hoe groter mobiliteitshubs worden. Autogebruik helemaal afschaffen lukt niet, denkt ze, dus aan de stadsranden komen ‘regionale hubs’. Daar laten automobilisten hun auto staan om hun reis de stad in te vervolgen met de fiets, te voet of publiek vervoer.

Ondermaats openbaar vervoer

Dergelijke scenario’s gaan op voor steden. In rurale gebieden waar openbaar vervoer mogelijk verlieslatend is, is een transitie ingewikkelder. Daar, zegt Snelder, hebben auto’s nog toegevoegde waarde: afstanden tot voorzieningen zijn er vaak groter en ruimtelijke problemen meestal minder pregnant. Bovendien is het openbaar vervoer er aanzienlijk minder goed. Het Planbureau voor de Leefomgeving concludeerde vorig jaar dat mensen die afhankelijk zijn van het openbaar vervoer aanzienlijk minder mobiel zijn, zeker als ze op het platteland of aan de stadsranden wonen.

Dat openbaar vervoer in kleine steden, dorpen of rurale gebieden ondermaats is, is een politieke keuze zegt Van Oort. Publiek en openbaar vervoer kunnen ook in provinciale gebieden doelmatig zijn, het levert financieel alleen weinig op. ‘Terwijl het doel van openbaar vervoer, wat mij betreft, niet geld verdienen is.’ Die louter commerciële insteek baart hem zorgen, want dat jaagt mensen de auto in. Het openbaar vervoer in Nederland is al bovengemiddeld duur, en die prijzen zullen blijven stijgen nu de NS ook nog een spitsheffing wil invoeren.

‘Je moet niet alleen naar rentabiliteit kijken. Openbaar vervoer levert ook een bijdrage aan duurzaamheid, leefbaarheid en volksgezondheid.’

De oplossing is de wortel en de stok, zegt Van Oort. Hij somt op. Maak autogebruik duurder door bijvoorbeeld rekeningrijden en hogere parkeerkosten. Experimenteer met het afzetten van wegen voor autoverkeer, zoals deze zomer de drukke Weesperstraat in Amsterdam: wat zijn de effecten daarvan op de leefbaarheid en bereikbaarheid in een stad? En: investeer in publiek vervoer, verbeter de bereikbaarheid van het openbaar vervoer en houd ticketprijzen betaalbaar. ‘Je moet niet alleen naar rentabiliteit kijken. Natuurlijk moet je goed met je belastinggeld omgaan, maar openbaar vervoer levert ook een bijdrage aan duurzaamheid, leefbaarheid en volksgezondheid.’

Logische beslissing

Of dat allemaal realistisch is? Van Oort denkt van wel. Het begint met lef, zegt hij, van bijvoorbeeld wethouders die besluiten een straat voor auto’s af te zetten. Een succesverhaal noemt hij de Catharijnesingel in Utrecht, die werd getransformeerd van autowalhalla tot water met ruimte voor groen – en een beetje voor de auto. ‘Als je ermee begint, krijg je er geen applaus voor. Maar als je doorgaat, vinden mensen het uiteindelijk een logische beslissing.’

Van Oort is hoopvol, omdat hij soortgelijke bewegingen in meerdere steden waarneemt. In autostad Rotterdam wordt bijvoorbeeld onderzocht of de singels kunnen terugkeren in het stadscentrum. Daarvan zouden auto’s – waarschijnlijk – de dupe zijn.

Regeringsadviseur Jan Willem Erisman maakte in het AD vast wat geesten rijp door te stellen dat autobezit, zeker in de stad, in de toekomst niet meer vanzelfsprekend is.

Sneller vervoer leidt er niet toe dat mensen korter gaan reizen.

En Gorz, wat zou hij hebben gevonden van publiek vervoer als alternatief voor de auto? Het zou hem geen volledige oplossing lijken. Net als Marco te Brömmelstroet, coauteur van Het recht van de snelste en hoogleraar Urban Mobility Futures aan de Universiteit van Amsterdam. De auto is niet het probleem, zegt Te Brömmelstroet, maar ‘slechts een symptoom van onze mobiliteitsverslaving’. Hij ageert niet uitsluitend tegen de auto, maar tegen de principes onder ons gehele mobiliteitssysteem, dat gericht is op snelheid ten bate van economische groei.

Sneller vervoer leidt er niet toe dat mensen korter gaan reizen, zegt hij. Daar is wetenschappelijke consensus over in bijvoorbeeld de Brever-wet: mensen reizen gemiddeld domweg een bepaald aantal minuten per dag (zeventig tot negentig). Als dat sneller kan, gaan ze niet korter reizen, maar verder van economische clusters wonen, legt Te Brömmelstroet uit. Kansarme regio’s worden door snellere verbindingen kansarmer: omdat mensen tot reizen bereid zijn, ligt er haast altijd een kansrijke regio binnen de acceptabele vervoersafstand. Door het economische verkeer trekt die kansrijke regio de meeste voorzieningen aan, zegt hij. Dat geldt voor banen, maar ook voor voorzieningen als supermarkten, bibliotheken, cafés of vestigingen van een bank. 

Bewust te goedkoop

Dat auto’s en snelle mobiliteit zo vanzelfsprekend zijn, is marktfalen, zegt Te Brömmelstroet. ‘Mobiliteit is decennialang bewust te goedkoop gemaakt.’ Voor autogebruik betaal je niet de werkelijke kosten vanwege ons economische model: mensen en goederen snel van A naar B verslepen loont. De werkelijke prijs van autogebruik – en openbaar vervoer – ligt volgens berekeningen van CE Delft hoger, zegt hij, want de economische prijs van bijvoorbeeld verkeersslachtoffers en klimaatschade wordt niet meegerekend. Op jaarbasis ontstaat er daardoor een gat van veertien miljard aan kosten waar de samenleving voor moet opdraaien. ‘En dan reken je ruimtegebruik nog niet eens mee, het gaat slechts over uitstoot en veiligheid.’ Zou je wel alles meerekenen, dan kun je die veertien miljard ‘makkelijk vervijf- of vertienvoudigen’, zegt Te Brömmelstroet.

‘Door een wijk autovrij- of luw te noemen blijf je gevangen in het autosysteem.’

Daarom moeten we afkicken van onze mobiliteitsverslaving, vindt hij. Het belangrijkste is de ‘onderliggende rationaliteit’ achter snelle mobiliteit bevragen. Dat begint met taalgebruik volgens Te Brömmelstroet. Mobiliteit wordt nu uitgedrukt in economische taal. Dat discours moet veranderen. ‘Je moet de tegenstander uitnodigen om jouw taal te gaan spreken.’ Discussies over de auto moeten niet gaan over parkeertarieven, rekeningrijden of de economische kosten van files, maar bijvoorbeeld over rechtvaardigheid en veiligheid. Dan worden er fundamenteel andere keuzes zichtbaar, zegt hij.

Als voorbeeld noemt Te Brömmelstroet een aangenomen motie in de gemeenteraad van Ede: alle kinderen van acht jaar en ouder moeten zelfstandig naar school kunnen reizen. Dat klinkt vanzelfsprekend, maar heeft grote implicaties voor de verkeersveiligheid. Wil je die verbeteren, dan delven auto’s vrijwel zeker het onderspit, omdat die voor het meeste gevaar op de weg zorgen.

Spreek daarom ook niet van autoluwe of autovrije wijken, zegt Te Brömmelstroet. ‘Ik liep laatst een rondje door mijn wijk in Ede en daar zijn welgeteld nul helikopterlandplaatsen. En toch is er niemand die die wijk helikoptervrij noemt. Door een wijk autovrij- of luw te noemen blijf je gevangen in het autosysteem.’

De wijken van de toekomst

Hoe ze ook worden genoemd, wijken waarin auto’s naar de marge worden verdreven, zijn de wijken van de toekomst – daar zijn Van Oort, Snelder en Gorz het over eens. Te Brömmelstroet ook, en hij benadrukt dat ze dat al sinds de jaren zestig zijn.

Een nieuwbouwwijk waar de auto naar de marge zal worden verjaagd, verrijst over een jaar of tien in Utrecht: Merwede. Er komen zesduizend woningen te staan in allerlei prijssegmenten, vertelt Finn van Leeuwen, projectleider mobiliteit van de wijk. Merwede is (nagenoeg) onbegaanbaar voor auto’s, daarom komen er aan de wijkranden mobiliteitshubs die worden uitgebaat door een heus mobiliteitsbedrijf, vertelt hij. In de hubs staan tweehonderdvijftig deelauto’s van het mobiliteitsbedrijf en is een beperkt aantal parkeerplaatsen beschikbaar. Er geldt een parkeernorm van 0,3, wat inhoudt dat nog geen één op de drie huishoudens aanspraak op een parkeerplaats kan maken, zegt Van Leeuwen – tegen flinke tarieven bovendien.

Om bewoners wel transportmogelijkheden te bieden, komen er ruime fietsenstallingen, een bushalte, elektrische deelbakfietsen en mogelijk een tramstation. Alleen in uitzonderingsgevallen zijn auto’s welkom, zoals die van hulpdiensten, legt Van Leeuwen uit. Verhuizers of pakketbezorgers mogen de wijk eigenlijk ook niet in. ‘Maar ze kunnen een ontheffing aanvragen om het autovrije binnengebied te betreden. Dat zal alleen niet gratis zijn.’ Het is de bedoeling dat ook die diensten vanuit een hub naar een woning lopen, mogelijk met een steekkarretje voor de spullen.

Om autoafhankelijkheid tegen te gaan, wordt de wijk voorzien van tal van voorzieningen: supermarkten, een sportschool, basisscholen, kinderdagverblijven, restaurants, cafés en zelfs een hotel. ‘In die goeie ouwe Vinex-wijken was het dichtstbijzijnde winkelcentrum tien minuten fietsen. Dat was net te ver weg, dus iedereen ging er op zaterdag met de auto heen voor boodschappen.’ Dat hoeft in Merwede niet. De wijk staat niet in dienst van autoverkeer en snel vervoer, maar van de bewoners.

Dat laatste is de kern. Te Brömmelstroet en Thalia Verkade vatten het in Het recht van de snelste samen: de gemiddelde straat is nu een plek om overheen te rijden, geen plek om gewoon te zijn. Daar was Gorz het mee eens. Vijftig jaar geleden pleitte hij al voor wijken die gericht zijn op menselijke behoeften. Wijken waarin gefietst en geflaneerd kan worden. Wijken waarin mensen zich kunnen ontplooien en in wíllen leven, zonder auto-overlast.

Het bericht Weg met de auto: ‘We moeten afkicken van onze mobiliteitsverslaving’ verscheen eerst op Vrij Nederland.

Diverse Kamerleden hebben in het verleden geclaimd dat hun parlementaire werkkamer volstrekt lobbyvrij was – Femke Halsema (GroenLinks) bijvoorbeeld, en Ronald van Raak (SP). Of je dit geloofwaardig vindt, hangt sterk af van je definitie van lobbyen. Zo vond Femke Halsema haar nevenfunctie als voorzitter van de Vereniging Gehandicaptenzorg geen vorm van lobbyen. De Volkskrant vroeg zich over Van Raak af hoe consequent hij was: volstrekt lobbyvrij betekent immers ook geen vakbondsvertegenwoordigers over de vloer. Behoorlijk lastig als de nummer drie op de lijst van je partij – destijds Lilian Marijnissen – werkzaam is voor Abvakabo FNV.

Er blijkt dus wel wat licht te zitten tussen de dagelijkse Haagse lobbyrealiteit en de manier waarop Tweede Kamerleden daar naar buiten toe over praten. Zo riepen de volksvertegenwoordigers in 2015 minister van Financiën Jeroen Dijsselbloem (PvdA) op het matje na berichten in NRC dat de ING had meegeschreven aan een wet. De bank leverde teksten aan die 350 miljoen euro belastingvoordeel opleverden. Lobbyisten lieten in diverse media weten dat belanghebbenden wel vaker suggesties aanleveren voor wetteksten, maar de Haagse kaasstolp was te klein. CDA, ChristenUnie, D66, GroenLinks, VVD, SGP en SP voelden minister Dijsselbloem aan de tand: ‘Klopt de berichtgeving en is dit gebruikelijk?’ klonk het eensgezind.

Een opvallende vraag, aangezien Kamerleden voor het antwoord alleen maar naar hun eigen fracties hadden hoeven kijken. Want naast ambtenaren op ministeries – die ze vooral moeten hebben als ze iets willen in een begrotingsvoorstel – bestoken lobbyisten ook Kamerleden met tekstsuggesties. Zo denken ze graag proactief mee over Kamervragen, moties, amendementen en schriftelijke inbreng.

Knip-en-plak Kamerwerk

In de gesprekken die Vrij Nederland met Kamerleden voert, is de constante stroom van informatie een regelmatig terugkerend thema. Lobbyisten vormen een vaste aanvoerroute van informatie, deels in de vorm van zogeheten lobbybrieven. ‘Er verschijnen soms kant en klare motieteksten in mijn mail, of suggesties voor schriftelijke inbreng,’ vertelt CDA-Kamerlid en sinds augustus partijleider Henri Bontenbal. De vriendelijke vingerwijzingen voor mogelijke Kamerinbreng wekken irritatie op bij het Kamerlid: ‘Ik voel me dan behandeld als een klein kind, alsof ik achterlijk ben.’

Een goede lobbyist zorgt daarom eerst dat er een bepaalde verstandhouding bestaat. Hoewel het wel voorkomt, heeft het gelijktijdig bestoken van allerlei Kamerleden met dezelfde suggesties weinig zin. ‘Maanden voor het debat wissel je al informatie uit, en als dat op prijs wordt gesteld, opper je pas de mogelijkheid om wat tekstsuggesties aan te leveren,’ vertelt voormalig D66-Kamerlid Bert Bakker, tegenwoordig eigenaar van public affairs-kantoor Meines Holla & Partners. Die suggesties lever je dan wel exclusief aan. ‘Geen partij denkt precies hetzelfde over een onderwerp, en daarnaast is het niet handig als een Kamerlid negatief verrast wordt door een collega die dezelfde vraag stelt en het dus herkent.’

Toch gebeurt dit zo nu en dan wel tijdens debatten, vertellen diverse (oud-)Kamerleden. ‘Oh zeker, dan hoor ik een collega praten tijdens een commissiedebat en dan weet ik – ah, jij hebt die-en-die gesproken,’ aldus Bontenbal. Dergelijke gênante situaties wil zowel het Kamerlid als de lobbyist voorkomen, stelt oud-VVD Kamerlid André Bosman, tegenwoordig lobbyist. ‘Al wordt dat risico denk ik wel steeds groter, omdat Kamerleden tegenwoordig minder tijd krijgen voor grote dossiers. Dan wordt knip-en-plak-Kamerwerk erg verleidelijk.’

Tijdens het onderzoek voor dit artikel kwamen we een dergelijk knip-en-plak voorbeeld tegen bij Wybren van Haga (BVNL). Voor een motie nam hij een-op-een de aangeleverde tekst van een wapenfabrikant over. Het Nederlandse bedrijf Defenture had bij een aanbesteding voor legervoertuigen achter het net gevist, en wist via een lobbyist voor elkaar te krijgen dat Kamerlid Van Haga de staatssecretaris opriep de Kamer ‘zo uitgebreid mogelijk te informeren over de testuitslagen’ van de concurrent.

Van Haga ziet hier geen enkel kwaad in. Het ging immers om een Nederlands bedrijf en, zo stelt hij: ‘BVNL zet Nederlandse bedrijven op nummer 1!’ Op de vraag of hij wel vaker gebruik maakt van door bedrijven aangeleverde teksten voor Kamervragen en moties, reageert hij dan ook positief. ‘Uiteraard. BVNL vecht voor het belang van Nederland en als er een gedupeerde is, werken wij graag samen. Alle lobbyisten uit het Nederlandse MKB weten ons te vinden. De agrarische sector, de horeca, de kermisbranche, de energiebranche, de visserij, de binnenvaartschippers, etc.’

Het is het type ‘ombudspolitiek’ waar zijn partijgenoot Richard de Mos in Den Haag mee in de knel kwam. De 113 duizend euro die ondernemers doneerden aan de partij van De Mos: was dat uit ideologische affiniteit of omdat ze er iets voor terugkregen? Het Openbaar Ministerie meende van wel, de rechter meende van niet. Uit zijn tijd in de gemeenteraad van Den Haag herinnert Kamerlid Pieter Grinwis (CU) zich hoe er vanuit de Groep de Mos soms moties werden ingediend ten behoeve van individuele cafés. ‘Dan kun je je afvragen hoe die belangenafweging is gemaakt, maar dat is volgens mij bij uitstek een politieke discussie en geen zaak voor het OM.’ Het is namelijk erg lastig om direct aan te wijzen waar het algemene belang ophoudt en een particulier belang begint, en op welke momenten ze overlappen.

Gewoon belangenbehartiging

Op Van Haga (BVNL) na trekken Kamerleden doorgaans de grens bij penvoerderschap: input van belangengroeperingen gebruiken of parafraseren doen ze allemaal, maar ze gaan nog altijd over hun eigen inbreng. ChristenUnie-Kamerlid Pieter Grinwis merkte bijvoorbeeld dat het verduurzamen van 2,7 miljoen slecht geïsoleerde woningen voor veel mensen onbetaalbaar bleek. Samen met het CDA en GroenLinks ging hij om tafel met wetenschappers, maar ook met Techniek Nederland en isolatiebedrijven. Die laatste hebben een direct financieel belang bij isolatiemaatregelen. ‘Natuurlijk,’ zegt Grinwis. ‘Maar ze hebben ook de kennis in huis om mij als Kamerlid te vertellen wat wel of geen effectief beleid is.’ Het om de tafel gaan met een belangenbehartiger die financieel baat heeft bij een bepaalde politieke maatregel hoeft volgens Grinwis niet problematisch te zijn. ‘In dit geval dient het evident een algemeen belang, want in dit soort slecht geïsoleerde appartementen uit de jaren zestig zitten niet de meest kapitaalkrachtige mensen. Die kun je niet achterlaten.’

Of dit een goede manier is van belangenbehartiging, is volgens hem ook aan zijn Kamercollega’s. ‘Als iemand daar anders over denkt, laat die mij dan kritisch bevragen in het politieke debat.’

‘Lobbyen is gewoon belangenbehartiging,’ zegt Henri Bontenbal, ‘en politiek gaat over belangenafwegingen, dus nogal wiedes dat lobbyisten en politici elkaar vinden.’ Bontenbal ziet het vooral misgaan bij de dossierkennis van Kamerleden om de lobby op juiste waarde te schatten en in een bredere context te plaatsen. ‘We moeten onze pijlen niet richten op het fenomeen lobbyen, maar op de ethiek van Kamerleden. Als iemand zich laat gebruiken door een bedrijf, dan moet je wijzen naar de betreffende fractie of naar het Kamerlid, want daar vindt die beoordeling plaats.’

Argumenten

Tegelijkertijd wordt het label ‘lobbyist’ vooral gehanteerd als het gaat om de belangen van de politieke opponent. Dat de milieuwet van Jesse Klaver (GroenLinks) en Diederik Samsom (PvdA) in 2015 een kopie bleek van een voorstel van Milieudefensie zal eerder rechtse wenkbrauwen doen optrekken dan linkse, net zoals een Unilever-appje naar minister-president Mark Rutte (VVD) vooral verkeerd zal schieten in het progressieve keelgat.

Lobbyen raakt ook aan een niet te beantwoorden kip-ei vraag: shoppen partijen in de belangen die hun ideologie bevestigen, of zijn stevige belangen soms in staat de politieke agenda naar hun hand te zetten?

Maar niet iedereen die lobbyt, ziet zichzelf ook als een lobbyist. ‘Ik vind Frans Timmermans bijvoorbeeld een lobbyist,’ zei Caroline van der Plas (BBB) in september vorig jaar tijdens een Kamerdebat. ‘Dat klinkt misschien heel raar, maar wij krijgen, werkelijk waar, elke maand verzoeken om een gesprek, over dit, over Fit for 55, over de Green Deal. Laatst was hij hier nog weer met zijn hele kabinet, met dertig personen, om even een uurtje een broodje te eten met Kamerleden om te praten over allerlei dingen.’

Er spelen, kortom, allerlei belangen.

Waaronder de politieke belangen van een minister. Vanuit de ministeries wordt net zo goed likkebaardend gekeken naar de pen van Kamerleden. Politiek assistenten bijvoorbeeld zijn doorgaans geïnteresseerd in Kamerleden die een motie willen indienen: ‘Dan kijk ik wel even. Want ze moeten natuurlijk niet een motie indienen waarmee ze ons heel erg in de problemen brengen, dat is gewoon niet zo handig. Dus dan probeer je het wel een beetje te dealen: als je het zo formuleert, dan kan het wel,’ vertelde een politiek assistent in 2008 aan masterstudente Marlies de Vries van de Universiteit Utrecht. Vijftien jaar later is deze politieke variant van een slager die meeschrijft aan de voorwaarden van zijn eigen keuring nog altijd staande praktijk. ‘Als je erover nadenkt, is het zeker vanuit het oogpunt van dualisme, macht en tegenmacht, natuurlijk heel raar,’ aldus JA21-Kamerlid Nicki Pouw-Verweij, die ook wel eens het aanbod heeft gekregen van een politiek assistent om een motie van haar te herschrijven.

Weinig medewerkers

De grootste uitdaging voor Kamerleden zit dan ook in overzicht houden over het speelveld, en de wirwar aan belangen in de juiste context plaatsen. De complexiteit van het Nederlandse politieke stelsel moet niet onderschat worden, zegt UvA-onderzoeker Marcel Hanegraaff. Er is wetgeving op gemeentelijk, provinciaal, landelijk en internationaal niveau. ‘Dit maakt het erg lastig voor Kamerleden om in te schatten waar precies de oplossing voor bepaalde problemen ligt, en in welke situatie welke belangen wel of niet moeten worden meegewogen.’

Juist omdat lobbyisten professionals zijn op bepaalde onderwerpen, en Kamerteksten zeer technisch zijn, valt beïnvloeding soms alleen op voor de goede verstaander.

Zeker met een kleine ondersteunende staf. Nederlandse Kamerleden moeten het met relatief weinig doen, concludeerden politicologen Simon Otjes en Gijs Jan Brandsma, die het aantal fractiemedewerkers in de Tweede Kamer afzetten tegen het aantal in andere landen. Afgezet tegen het inwoneraantal zouden er nog tweehonderd bij moeten.

Of de relatief kleine staf een probleem is voor het functioneren van de Tweede Kamer konden de politicologen overigens niet zeggen. ‘Er is simpelweg niet genoeg informatie beschikbaar over het aantal fractie- en Kamermedewerkers.’ Opmerkelijk volgens de politicologen, aangezien ze worden betaald met belastinggeld. ‘Het publiek verdient inzicht over hoe ze worden ingezet en wat het opbrengt.’

Niet alleen heeft het Nederlandse parlement relatief weinig medewerkers, ook zijn er meer partijen bij gekomen. Vorig decennium zaten er gemiddeld veertien Kamerleden in een fractie, nu zijn dat er nog negen. Resultaat: het aantal dossiers per Kamerlid is toegenomen, en op elk dossier spelen weer andere belangen. En waar voorheen een Kamerlidmaatschap van acht of twaalf jaar geen uitzondering was, zitten Kamerleden tegenwoordig veel korter op het blauwe stoeltje. Hierdoor is er minder tijd om dossierkennis op te bouwen, en om de spelers in het veld te leren kennen en hun belangen. Een zorg die met de recente leegloop van Kamerleden sinds de val van het kabinet-Rutte IV weer heel actueel is.

Vertrouwen

De roep om meer medewerkers in de Tweede Kamer komt óók uit de hoek van public affairs. In 2019 begonnen historici Geerten Waling, Berend Sommer en lobbyist Oliver van Loo een petitie die uiteindelijk werd ondertekend door 31 maatschappelijke organisaties, bedrijven, public affairs-bureaus en wetenschappers. In die petitie werd de Tweede Kamer opgeroepen om meer te investeren in de eigen fractieondersteuning. De actie resulteerde – dankzij een motie van Rob Jetten (D66), destijds Kamerlid – in de zogeheten Jetten-gelden.

Maar of het probleem hiermee is opgelost, is nog maar de vraag. Uit onderzoek van De Nieuws BV en De Groene Amsterdammer bleek dat de Jetten-gelden maar deels zijn gebruikt voor inhoudelijke ondersteuning. Partijen hebben het geld opgepot of uitgegeven aan extra voorlichters en strategen.

Een van de medeondertekenaars van de petitie, Maaike van Hooidonk van adviesbureau WePublic, is er niet gerust op: ‘Door de snelle wisseling van Kamerleden is het kennisniveau de afgelopen jaren echt omlaag gegaan in de Tweede Kamer.’ Hoewel een lobbyist daarvan zou kunnen profiteren, maakt het volgens haar het werk juist lastiger. ‘Uiteindelijk wil je dat de informatie die je aanlevert wel goed wordt begrepen, daar is dus toch ook kennis voor nodig.’

‘In wezen is lobbyen een informatieberoep, zoals politiek en wetenschap dat ook zijn.’

Vakgenoot en mede-initiatiefnemer van de petitie Oliver Van Loo, deelt deze zorgen: ‘Er is een grote mate van afhankelijkheid vanuit de Tweede Kamer en ik vraag mij af of dat wel zo gezond is.’ Van Loo herinnert zich hoe hij een in de avonduren vanaf een terras vluchtig opgestelde tekst voor een Kamerlid enkele minuten later terugzag via de griffier als motie, ‘met de spelfouten er nog in’.

‘In wezen is lobbyen een informatieberoep, zoals politiek en wetenschap dat ook zijn,’ legt hoogleraar Public Affairs Arco Timmermans uit. ‘Informatie wordt hier als ruilmiddel gebruikt, en de vraag komt steevast neer op: hoe check je de kwaliteit van de informatie die de lobbyist van een opdrachtgever heeft gekregen en vervolgens weer doorgeeft aan een Kamerlid?’ Als de lobbyist een Kamerlid verkeerd informeert en voor schut laat staan, verliest hij zijn ingang. In principe hebben beide partijen er dus baat bij als de informatie die wordt aangeleverd van goede kwaliteit is.

Volgens lobbyist Oliver van Loo draait zijn vak grotendeels om vertrouwen: ‘Dat gaat honderd keer goed, en soms mis.’

Juist omdat lobbyisten professionals zijn op bepaalde onderwerpen, en Kamerteksten zeer technisch zijn, valt beïnvloeding soms alleen op voor de goede verstaander. Zo maken lobbyisten graag gebruik van de schriftelijke vragenronde omdat daar niet altijd bij wordt vermeld welke partij welke vragen stelt. Dan wordt er een lijst vragen namens de hele Kamercommissie gestuurd. Toch herkennen ambtenaren aan de vragen vaak wel uit welke lobbyhoek ze komen. Voor lobbyisten zijn ambtenaren op ministeries en bewindspersonen een belangrijker doelwit dan parlementariërs. De Tweede Kamer kan soms gebruikt worden als springplank.

De meeste Kamerleden die we spraken, zien zichzelf als autonoom, onafhankelijk en prima in staat om de belangen af te wegen. Zolang ze zélf om de informatie vragen en bepalen welke informatie ze wel of niet meenemen, ligt de belangenafweging precies waar die hoort: bij de politicus zelf.

Dit politieke zelfbeeld is volgens UvA-onderzoeker Marcel Hanegraaff herkenbaar, maar niet realistisch: ‘Politici lijden aan chronische zelfoverschatting, uit onderzoek is gebleken dat het echt niet zo werkt.’ Hanegraaff wijst erop dat het niet alleen gaat om zicht hebben op het speelveld van belangen, maar ook om de timing. Als voorbeelden noemt hij de klimaatplannen van de Europese Unie. Bedrijfslobbyisten overdreven de mogelijke negatieve consequenties van de plannen. Zo werd controverse gecreëerd om politieke actie te forceren. Een politicus kan dan scoren door zichzelf te profileren als redder in nood die even een stokje steekt voor schadelijk beleid.

Soms wordt informatie ook op een bepaalde manier gepresenteerd om de achterliggende belangen te verdoezelen. De Amerikaanse fossiele industrie zette bijvoorbeeld stichtingen op die vervolgens met als onafhankelijk gepresenteerd onderzoek naar buiten kwamen waaruit zou zijn gebleken dat de effecten van klimaatverandering sterk werden overschat. ‘We hebben kunnen zien en meten dat dit soort acties invloed hebben op de publieke opinie. Politici vinden zelf van niet, maar ze worden aantoonbaar beïnvloed.’

Ook in Nederland komt het voor dat de bron wordt verdoezeld. Zo ging het televisieprogramma Rambam in 2013 met een fictief bedrijf en een verzonnen issue naar Den Haag. Binnen twee maanden lukte het de makers om CDA-Kamerlid Mona Keijzer en PvdA-Kamerlid Khadija Arib vragen te laten stellen aan minister Edith Schippers (VVD) van Volksgezondheid. De lobbyist die Rambam in de arm had genomen, adviseerde om een stichting op te richten om zo het commerciële belang te verbergen. Er werd destijds schande geroepen over Keijzer en Arib, maar Hanegraaff is een stuk milder. ‘Je kunt dat onderscheid als politicus in de praktijk gewoon niet maken.’

Aan banden leggen

Hierdoor gaat de politieke discussie over lobbyisten steevast over het aan banden leggen, het controleren en het registreren van hun activiteiten. Volgens Braun geeft dit een vertekend beeld. ‘Eigenlijk kun je zeggen dat iedere burger die een ambtenaar benadert, of via protesten of de media een belang kenbaar maakt, aan het lobbyen is. Als je daar zicht op wilt houden, moet je zicht houden op alles en iedereen die heeft geprobeerd om input te leveren op besluitvorming.’

En juist het kenbaar kunnen maken van een belang is noodzakelijk in een democratie. ‘De manier waarop de discussie nu wordt gevoerd doet echt afbreuk aan de positieve aspecten van consultatie en burgerparticipatie.’

Mobiliseren

Zoals het belangrijk is voor een Kamerlid om de aangeleverde informatie in de juiste context te plaatsen, zo is het ook van belang om zicht te hebben op het lobbyspeeldveld. Dat is de afgelopen tien jaar flink veranderd. Want het gaat natuurlijk ook over de mogelijkheden om bepaalde belangen te mobiliseren. Een individuele burger die een bezorgde mail stuurt aan een Kamerlid is niet te vergelijken met de multinational die een lobbykantoor kan inhuren die meedenkt over een hele strategie. Dat laatste kost geld.

Geld om belangen te organiseren kan komen uit de samenleving zelf, via donaties of contributies, maar wanneer het aan de markt wordt overgelaten, is het eindresultaat dat degene met het meeste geld het beste is georganiseerd. ‘Daar kun je dan subsidie tegenover zetten vanuit de overheid, en precies op dit vlak zien wij verschillen ontstaan,’ legt Marcel Hanegraaff uit. Voorheen bungelde Nederland ergens tussen het Amerikaans-Britse model – waarin er amper overheidssubsidies zijn voor ngo’s – en het Scandinavische model, waarin overheden er strikt op toezien of alle belangen evenredig vertegenwoordigd zijn. ‘Maar de afgelopen tien jaar is Nederland volledig opgeschoven naar het Amerikaanse model,’ zegt Hanegraaff. ‘De groepen met het meeste geld hebben de beste toegang, en dat is problematisch.’

Voor zichzelf

Hanegraaff ziet ook een andere ontwikkeling: bedrijven lobbyen steeds meer voor zichzelf, en niet meer via een koepelorganisatie als VNO-NCW. ‘We weten uit onderzoek dat als associaties lobbyen, ze zich richten op de lange termijn en op stabiliteit in de sector. Individuele bedrijven gaan voor het eigen kortetermijnbelang.’

Dit wordt bevestigd door een UvA-masterscriptie van Rosa Juffer die samenwerkte met Open State Foundation. Haar saillante conclusies haalden krantenkoppen. Zo berekende ze dat tussen 2017 en 2020 de meeste afspraken van bewindslieden met bedrijven (26,6 procent) of bedrijfsorganisaties (20,5 procent) waren. Bewindslieden spraken vooral met bedrijven zoals Ahold Delhaize, Air France-KLM, Facebook en KPN. Slechts 7,8 procent van de afspraken was met ngo’s.

Wie overigens denkt dat met deze laatste groep in ieder geval een breder, representatief palet aan belangen wordt behartigd, vergist zich. Hanegraaff wijst erop dat ngo’s – zoals Greenpeace en Amnesty International – weliswaar maatschappelijke belangen nastreven, maar verder niet heel representatief zijn. ‘Als je kijkt naar verschillende dimensies – zoals opleidingsniveau, sociaaleconomische achtergrond, aandeel vrouwen – verdedigen ook ngo’s vooral de belangen van geprivilegieerde groepen.’

'Juist door verantwoording af te leggen, kunnen burgers zien of iets een politieke keuze is geweest of niet.’

De besluiten die politici nemen, hebben intussen niet alleen effect op de belangengroeperingen die zich aan tafel weten te wurmen, maar op alle burgers. ‘Lobbyisten leveren informatie aan die een rol spelen bij politieke beslissingen, en die hebben vervolgens weer een effect op wat jij en ik als burger wel of niet krijgen. Daar moet gewoon verantwoording over afgelegd worden,’ vindt hoogleraar Arco Timmermans.

De lobbyisten die we spreken zouden daar niet zoveel moeite mee hebben, het zijn vooral de Tweede Kamerleden die er niet op zitten te wachten. De parlementariërs verklaren eensgezind dat ze de belangenafweging prima zelf kunnen maken, en stemmen steevast tegen voorstellen die gaan over het afleggen van verantwoording daarover.

‘Maar juist door die verantwoording wel af te leggen, kunnen burgers zien of iets een politieke keuze is geweest of niet,’ zegt VOLT-Kamerlid Laurens Dassen. In een poging om de aanbevelingen van de Europese anti-corruptiewaakhond GRECO over te nemen, schreef Dassen samen met Pieter Omtzigt een initiatiefnota. Slechts een klein deel van de voorstellen werd overgenomen door de Tweede Kamer. En wat het wel haalde – zoals het instellen van een lobbyregister – werd alsnog niet door het kabinet uitgevoerd.

De motie van Renske Leijten (SP), die opriep tot een afkoelperiode voor Kamerleden voor ze als lobbyist aan het werk zouden mogen, kreeg evenmin een Kamermeerderheid.

‘Er heerst in Den Haag een cultuur van “dit lossen we zelf wel met elkaar op. Ik bepaal zelf wel wat ik openbaar maak en hoe ik mijn zaken regel”,’ reflecteert voormalig PvdA-Kamerlid Lea Bouwmeester. Samen met fractiegenoot Astrid Oosenbrug schreef zij in 2015 een initiatiefnota, genaamd ‘Lobbyen in daglicht’. Van de veertien aanbevelingen, die in 2017 door de Kamer werden aangenomen, is maar een beperkt aantal uitgevoerd.

Tegenwoordig is Bouwmeester overigens zelf ook – zij het onbetaald – belangenbehartiger: ze heeft zich gespecialiseerd in het vertegenwoordigen van ondervertegenwoordigde groepen.

Het bericht De Tweede Kamer lijdt aan lobby-schizofrenie verscheen eerst op Vrij Nederland.

Er moet iets gebeuren, dacht burgemeester Michael Unterguggenberger van het dorp Wörgl in Oostenrijk. Het was 1931, midden in de Grote Depressie. Al een paar jaar zat het dorp in het slop, net als de rest van Europa en de Verenigde Staten. De beurzen waren in 1929 ingestort, faillissementen en werkloosheid waren aan de orde van de dag. Wat de zaken nog verergerde, was dat banken geen leningen meer durfden uit te geven. Er waren bankruns op spaargeld en verschillende banken gingen over de kop. De schrik zat er goed in, ook in Wörgl, en de burgemeester stond voor een schier onmogelijke opgave.

Op het dieptepunt van de Grote Depressie was een kwart van de bevolking van Oostenrijk werkloos. Minder uitbetaalde lonen betekende nog minder geld en dus nog minder schillingen, de munteenheid van Oostenrijk destijds, in omloop. Ook in de gemeente Wörgl was de Grote Depressie voelbaar: de belastinginkomsten daalden naar een historisch dieptepunt waardoor ook de publieke investeringen stokten. Een neerwaartse spiraal.

Alleen een wonder kon de problemen oplossen – en dat is precies wat er gebeurde. Terwijl Oostenrijk jaren zou blijven hangen in een voortslepende economische ‘depressie’, begon er in Wörgl een grote ommekeer.

Het wonder van Wörgl

De meeste mensen die de Grote Depressie meemaakten, dachten dat de crisis alleen op het wereldtoneel kon worden opgelost, maar Unterguggenberger dacht daar anders over. Er ging geen hulp van buiten komen, wist hij. Dus dacht hij na over manieren om de lokale economie weer op gang te krijgen, iets wat de ondernemers in het dorp een zetje in de rug zou geven. Hij kwam met een briljant idee: de schillingen van de gemeente apart zetten op een rekening bij de lokale Raiffeisenbank en waardebonnen in omloop brengen als claims op dat geld.

De gemeente begon de waardebonnen in de lente van 1932 als betaalmiddel te gebruiken voor subsidies en ambtenarensalarissen, én te accepteren als belastinggeld. ‘Nepgeld’ noemden de inwoners van Wörgl het aanvankelijk. Maar die kritiek verstomde toen Rosa Schnaiter, de vrouw van Unterguggenberger, tevens gerespecteerd ondernemer, de bonnen ook ging accepteren als betaling.

Als je een hedendaags wonder van Wörgl zou moeten aanwijzen, zou het het Sardex-netwerk zijn op Sardinië.

Het briljante zat ’m in twee dingen. Het eerste: mensen mochten de waardebon te allen tijde inruilen voor schillingen, die immers veilig op de bankrekening van de gemeente stonden. Dat leidde tot vertrouwen in de waarde van de bonnen. Omruilen werd wél ontmoedigd door een premie van 5 procent op de omgeruilde waardebon. Voor een voucher ter waarde van 1 schilling kreeg je dus 0,95 schilling terug.

Het tweede: een ‘negatieve rente’ op de waarde van de bonnen – naar een idee van de Duits-Argentijse econoom Silvio Gesell. Elke maand werden de bonnen 1 procent minder waard. Dat was, in het pre-digitale tijdperk, een heel gedoe met zegels die op de waardebonnen geplakt moesten worden, maar het lukte wel de mensen uit Wörgl te ontmoedigen de waardebonnen onder hun kussen te bewaren.

De resultaten van het experiment waren niet gering. Steeds meer bedrijven accepteerden de waardebonnen. Consumenten begonnen ermee te betalen en betaaalden hun belastingen ermee. Het ‘geld’ bleef binnen de grenzen van Wörgl circuleren omdat het daarbuiten niet werd geaccepteerd. En die circulatie was, mede vanwege de ‘negatieve rente’, vanaf de allereerste dag zeer hoog. Binnen een paar jaar was de lokale dorpseconomie opgebloeid, in tegenstelling tot de rest van Oostenrijk (en de wereld). Het Wonder van Wörgl was compleet.

Verborgen herverdeling

Waarom is dat allemaal van belang?

Omdat het huidige geldsysteem, ook in Nederland, niet in het belang is van lokale economieën en ongelijkheid veroorzaakt en verergert. Én omdat er inmiddels een heel veld (opnieuw: ook in Nederland) bestaat van alternatieve geldsystemen die die dynamiek proberen te omzeilen.

Het voornaamste probleem met geldcirculatie is het weglekken van euro’s uit de reële economie, waar transacties direct verbonden zijn met echte goederen en diensten, naar de speculatieve financiële sector. Weglekken gebeurt op gigantische schaal en het gebeurt op verschillende – soms complexe – manieren, maar dit is de essentie: elke keer als iemand brood koopt bij de Jumbo, koffie bij de Coffee Company of een bed bij Ikea, komt er geld binnen op de bankrekening van die bedrijven. Van dat geld blijft alleen het deel dat naar de lonen van de werknemers gaat, en naar eventuele lokale leveranciers, lokaal; de rest van het geld – het merendeel – verdwijnt als winst of rente naar de bankrekeningen van anonieme ceo’s, aandeelhouders en investeerders.

In The Money Syndrom (2012) berekent Helmut Creutz dat de armste 10 procent van de Duitsers (zijn onderzoek gaat over Duitsland) gemiddeld 4100 euro per jaar kwijt is aan rente. De rijkste 10 procent ontvangt gemiddeld 61.000 euro rente per jaar. Dat heeft te maken met de financiering van alles wat wij, consumenten, kopen. Het belangrijke is dat die financiering meestal komt in de vorm van rentedragende leningen. Of het nou een huis, een blikje cola of een matras is, er zit een grote slok rente verdisconteerd in de prijs, soms tot wel 30 of 40 procent. Rente wordt daarom door economen ook wel een ‘verborgen herverdelingsmechanisme’ genoemd.

Hedendaagse wonderen

Als je een hedendaags wonder van Wörgl zou moeten aanwijzen, zou het het Sardex-netwerk zijn op Sardinië. Het is een zogenoemd mutual credit-netwerk waarin deelnemers niet alleen betalen in Sardex, maar elkaar ook rentevrij bedrijfskrediet verschaffen.

Het Sardex-netwerk werd opgericht in 2008 en tegenwoordig handelen naar schatting zo’n tienduizend lokale bedrijven in Sardex, ruim 10 procent van alle bedrijven op het eiland. Alle onderlinge transacties bij elkaar zijn goed voor rond de 150 miljoen Sardex, het equivalent van 150 miljoen euro. Het doel voor de komende jaren ligt op een half miljard.

Een goeie tweede kandidaat is het Eusko-netwerk in Frans Baskenland, dat dit jaar tien jaar bestaat en, anders dan de Sardex, niet alleen handel tussen bedrijven mogelijk maakt – B2B in economisch jargon – maar ook tussen bedrijven en hun klanten. De Eusko maakt uitsluitend betaalverkeer mogelijk, geen onderling krediet. 1300 bedrijven en vierduizend consumenten betalen en worden betaald in Eusko, waarvan er dit jaar zo’n 4 miljoen circuleert.

Deze en andere circulair-geldsystemen stammen uit de tijd of de nasleep van de financiële crisis van 2008 en de daaropvolgende ‘schuldencrisis’ van 2011, en dat is niet toevallig.

Hoewel anders van aard, waren de gevolgen van de crises vergelijkbaar met die in de jaren dertig: minder investeringen, minder leningen van banken, minder geldcirculatie, minder consumptie, meer faillissementen en meer werkloosheid. In dat licht bezien was het circulaire geld een kussen voor een (lokale) economie in vrije val. Zeker wanneer het netwerk, in tegenstelling tot banken die alleen in goeie tijden krediet willen verschaffen, juist in de moeilijke tijden extra geld in omloop brengt in de vorm van onderling krediet.

Digitale revolutie

Het Wonder van Wörgl liep niet goed af, trouwens. Andere dorpen en kleine steden in Oostenrijk zagen het wonder bij de buren en het duurde niet lang voordat zij het systeem begonnen te kopiëren. Er was zoveel interesse voor dat de centrale bank van Oostenrijk de monetaire controle uit haar handen zag glippen en op 1 september 1933 alle alternatieve betaalmiddelen in het land verbood. Unterguggenberger mocht kiezen: de stekker eruit of het gevang in.

Maar dat was vóór de digitale revolutie.

De Social Trade Organization (STRO) uit Utrecht is een van de organisaties die al sinds de jaren negentig digitale ‘circulair-geld’-systemen mogelijk maakt, in Europa en Zuid-Amerika. Ze bouwde een stuk software, Cyclos, dat in Nederland momenteel de circulatie van onder meer Knopen (Zeist), Friese en Utrechtse euro’s (Friesland en Utrecht), Vixen (Alkmaar) en Herten (Arnhem) faciliteert. Ook de Sardex op Sardinië en de eveneens succesvolle Grama in Santa Coloma, een voorstad van Barcelona, draaien erop.

Al het circulerende geld wordt voor 100 procent gedekt door euro’s. Cyclos-gebruikers krijgen een bankrekening, een app met een rekeningoverzicht, en betalen met een pasje. Als je niet beter zou weten, is het ‘echt’ geld dat rondgaat. Toch is dat laatste volgens Henk van Arkel, econoom en directeur van STRO, technisch en wettelijk gezien onjuist, in elk geval in Nederland: ‘De gebruikers van het systeem van Cyclos zijn lid van de Coöperatie Circulair Geld Nederland. We hebben het systeem zó ontworpen dat het door financiële instellingen niet wordt gezien als geld en dus als geldschepping, maar als de boekhouding van aandelentransacties tussen de leden van een vereniging.’

Een ander soort geld

In Cyclos zitten een paar innovaties die er volgens Van Arkel toe leiden dat geld minder vaak weglekt of wordt opgepot en juist vaker circuleert in de regio waar het in omloop wordt gebracht.

Lokale netwerken hebben de mogelijkheid tot een lokale wisselkoers, vertelt hij. De gebruikers in Alkmaar of Zeist kunnen zelf instellen hoeveel euro’s je krijgt voor een Vix of een Knoop: ‘Zo kunnen ze er samen voor zorgen dat de koopkracht vaker tussen de deelnemers blijft circuleren. Daardoor versterkt circulair geld de lokale economie.’

De zogenaamde multiplier, het aantal keer dat het geld van eigenaar wisselt binnen de lokale of regionale economie voordat het weglekt, ligt overal waar Cyclos wordt gebruikt hoger dan bij de euro.

Als eenmaal voldoende bedrijven extra omzet maken, is ook een negatieve rente mogelijk. Net als in Wörgl in de jaren dertig, eigenlijk, maar dan de verfijnde digitale variant. Van Arkel noemt het liever ‘een provisie op verdienste’ omdat het alleen betaald wordt door bedrijven die circulair geld verdienen en niet voor consumenten.

‘Een betaalde rekening in circulair geld,’ zegt hij, ‘kan met behulp van Cyclos elke maand een klein beetje van haar waarde verliezen, bijvoorbeeld een half of een heel procent.’ Oppotten, met andere worden, kost (een beetje) geld. Deze en andere handigheidjes in de software zorgen ervoor dat geld vaker blijft rondgaan, zo blijkt uit cijfers van STRO. De zogenaamde multiplier, het aantal keer dat het geld van eigenaar wisselt binnen de lokale of regionale economie voordat het weglekt, ligt overal waar Cyclos wordt gebruikt hoger dan bij de euro.

Euro’s gaan gemiddeld anderhalf keer rond in de regio waar die in omloop wordt gebracht. Circulair geld in Nederland, daarentegen, gaat gemiddeld twee tot vier keer rond. Maar het kan nog beter. De Grama zag de multiplier sinds het gebruik in 2014 stijgen van 1,85 naar 5,85 in 2022. Dat betekent kort gezegd dat niet twee, maar bijna zes lokale bedrijven aan het circulerende geld hebben verdiend.

Wim van Bokhorst, mede-coördinator van de Vix, beschrijft in een e-mail zo’n keten van betalingen in Alkmaar. ‘Het Stedelijk Museum betaalde mij in Vix voor een vertelklus, ik huurde een vergaderruimte bij Urban Nomads, zij lieten een tafel maken bij Handwerk, die daarna boodschappen deed bij Ekoplaza, waarna hun team uit eten ging bij het IJkgebouw. Het liep spaak toen het IJkgebouw belasting aan de gemeente dacht te kunnen betalen in Vix, maar dat komt vast ook nog wel.’

Geld kun je sturen

Voorbeelden genoeg, maar waar dient het nu allemaal toe, dat circulaire geld? Die vraag stel ik via Zoom aan Heidi Leenaarts, een van de mensen achter het door Coöperatie Circulair Geld Nederland gefaciliteerde United Economy-netwerk. Het netwerk maakt dit jaar een ontwikkeling door, vertelt Leenaarts, van een circulair-geldsysteem op landelijk niveau waarbinnen ondernemers elkaar betalen in ‘Uniteds’, naar een ‘beweging’ waarin de lokale groepen en het nationale netwerk samen komen ‘om de transitie te versnellen’.

Lokaal, regio-gebonden geld, zoals de Vix, de Eusko of de Grama, is volgens Leenaarts slechts een van de vormen die ‘circulair geld’ kan aannemen. Leenaarts heeft het over het ‘bewust sturen’ van de geldcirculatie ‘zodat het specifieke doelen dient’. Dat kan het stimuleren van de lokale economie betekenen, maar bijvoorbeeld ook het aanmoedigen van ecologische duurzaamheid, zoals bij de United. ‘Met Uniteds kun je geen benzine tanken. Je kunt er wel elektrisch mee rijden. En je weet dat degene die jij betaalt in Uniteds daar ook niet mee kan tanken. Met “circulair geld” kun je bepaalde dingen stimuleren en bepaalde dingen uitsluiten die je liever niet wil, zoals fossiele brandstof.’

De vraag is wel: wie bepaalt wie er wel en niet mee mag doen met het netwerk? Met andere woorden: wie is duurzaam genoeg? Leenaarts geeft aan dat United Economy geen keurmerk wil – en kan – zijn, maar dat deelnemers ‘oprechte duurzame ambities’ moeten hebben en transparant moeten zijn over de voortgang.

36 gemeenten

Aan circulair-geldprojecten dus geen gebrek in Nederland, maar heeft het enige substantie? Kunnen alternatieve betaalmiddelen nu of op termijn een serieuze rol gaan spelen, parallel aan of misschien wel concurrerend met de euro?

Cijfers uit Zeist, Arnhem, Alkmaar en Utrecht suggereren dat het zo’n vaart nog niet loopt. In elk van de steden ligt het totale handelsvolume in circulair geld in 2022 onder de 50.000. Utrecht laat iets betere cijfers zien: 136.000 Utrechtse euro’s omzet verdeeld over 161 bedrijven. Het totale landelijke handelsvolume in circulair geld van bedrijven en particulieren die bij Coöperatie Circulair Geld Nederland zijn aangesloten (er zijn ook netwerken die zelfstandig opereren, zoals De Alternatieve Munt (DAM) in Rotterdam), ligt rond de 1 miljoen per jaar. Over het algemeen genomen, en zeker in vergelijking met succesprojecten uit het buitenland, blijft de omvang en impact van circulair-geldsystemen in Nederland tot nu toe bescheiden.

Hoe komt dat? Of, misschien interessanter: waarom lukt het op andere plekken in Europa wel?

Ik vraag het aan Iban Carricano van Euskal Moneta, de Frans-Baskische organisatie achter de Eusko, met bijna 5500 deelnemers en ruim vier miljoen in omloop het succesvolste circulaire geld van Frankrijk (van de honderden initiatieven). De populatie van Frans-Baskenland is met circa 300.000 mensen iets kleiner dan de stad Utrecht.

Misschien hebben we straks, honderd jaar na het Wonder van Wörgl, wel te maken met een nieuw wonder.

De allerbelangrijkste verklaring van het succes, legt Carricano me uit, is de gezamenlijke voorbereiding. ‘Voordat we überhaupt begonnen, hebben tien vrijwilligers het netwerk gedurende twee jaar lang opgebouwd, inclusief een paar grote campagnes zoals Choose the name of the local currency! Daar bedachten een paar honderd mensen samen de naam Eusko. Bij de lancering in 2013 was er al een actief netwerk van driehonderd deelnemers en honderd bedrijven die ter plekke in Eusko begonnen te betalen.’

Carricano benadrukt ook de rol van lokale overheden. ‘Het duurde even voordat de eerste gemeente aansloot, maar inmiddels accepteren 36 gemeenten in de regio circulair geld en betalen ermee. Een interessant voorbeeld is de gemeente Ustaritz, dat een deel van de salarissen van alle gekozen gemeenteraadsleden en wethouders uitbetaalt in Eusko.’

Muizenstapjes

Overheden in Nederland lijken het doorgaans lastig te vinden om een vergelijkbare rol te pakken. Een paar jaar geleden wees burgemeester Aboutaleb een voorstel van de Partij van de Dieren tot deelname van de gemeente Rotterdam aan een circulair-geldnetwerk nog resoluut van de hand. Toch zijn er in de tussentijd muizenstapjes richting circulair geld aan te wijzen. De gemeente Alkmaar opende als eerste gemeente van Nederland een rekening in Cyclos. De gemeente Heerlen zette de actie Heerlens Heitje op, waarbij het vrijwilligers in lokale waardebonnen betaalt die alleen lokaal kunnen worden uitgegeven, feitelijk een vorm van circulair geld. En in Zeist ondersteunt de gemeente donaties aan lokale goede doelen in circulaire Herten.

Maar de echte vonk lijkt te gaan komen van het Nationaal Programma Samen Nieuw-West in Amsterdam, een politiek-participatief samenwerkingsverband van bijna zestig organisaties, waaronder publieke instellingen als de gemeente en de politie, zorginstellingen en woningcorporaties, en ruim twintig bewonersorganisaties. STRO doet ook mee en het versterken van de lokale economie, gefaciliteerd door circulair geld, staat hoog op de agenda.

Misschien hebben we straks, honderd jaar na het Wonder van Wörgl, wel te maken met een nieuw wonder, dit keer binnen de eigen landsgrenzen – het Wonder van West.

Het bericht Iets anders dan de euro: alternatieve geldsystemen kunnen ongelijkheid bestrijden verscheen eerst op Vrij Nederland.

‘Een partij zonder debat is als saté zonder saus. Het kan wel, maar het is niet zo lekker,’ zei wijlen VVD-voorzitter Henry Keizer in 2014 bij zijn aantreden. Met Mark Rutte als politiek leider zaten de liberalen al een paar jaar stevig in het centrum van de macht en, dronken van het succes, lieten ze het debat binnen de partij verstommen.

Keizer beloofde een toekomstbestendige partij met meer zetels en leden. Hij voegde lokale afdelingen samen en brak de gewesten af. Daarmee verdwenen de machtige partijbaronnen die als voorzitters van de Kamercentrales af en toe met opgeheven vinger de partijtop de les lazen.

Het debat binnen de partij verdween en de stille onvrede groeide. Duizenden leden liepen weg, concludeerde een interne evaluatiecommissie in 2019. Ze ervoeren geen ‘nestgeur’ meer bij de partij en de nog actieve leden voelden zich vaak nauwelijks gehoord. De evaluatie werd niet naar de leden gestuurd, er werd nooit over gedebatteerd.

‘Het lukte me niet om fatsoenlijk een debat te voeren zonder dat het loyaliteitsvraagstuk meteen op tafel lag,’ zei burgemeester Don Bijl van Purmerend destijds. Hij was vijftig jaar lang vol overtuiging lid van de VVD, maar zegde zijn lidmaatschap op met de woorden: ‘Ik hoop dat de vrijheid van denken weer terugkeert.’

Het was weliswaar niet meer een levendige debatpartij, leden gingen weg, maar de VVD bleef wel aan de macht. Heel even leek het debat terug te keren in de partij toen de leden zich begin dit jaar steeds luider uitspraken tegen het stikstofbeleid en het in hun ogen veel te softe migratiebeleid van Rutte IV. Dit gemopper, gecombineerd met kiezersonderzoek van het permanente campagneteam, speelde een grote rol bij de val van het kabinet over gezinshereniging. Dat ging feitelijk over slechts twee- tot drieduizend asielzoekers minder per jaar. Maar het beeld van een streng asielbeleid doet het nou eenmaal goed bij de potentiële VVD-kiezer en bij de leden.

De leden zijn nu weer rustig en hebben zich massaal geschaard achter lijsttrekker Dilan Yeşilgöz. Zij was de favoriet van het bestuur en de enige kandidaat. Als eerste daad als politiek leider opende ze de deur naar eventueel regeren met de PVV en hoewel dit onder Rutte jarenlang principieel ondenkbaar was, veroorzaakte die draai nauwelijks een rimpeling binnen de partij.

shakespearaanse drama’s

Debat binnen een partij is gewoon niet zo handig tijdens verkiezingen, denken de strategen binnen politieke partijen. Ongelijk hebben ze niet. Vele lijsttrekkersverkiezingen liepen uit op shakespeareaanse drama’s en grote verliezen. Zoals in 2016, toen Diederik Samsom, de zittende fractieleider van de PvdA, werd uitgedaagd door vicepremier Lodewijk Asscher. Het publiek werd getrakteerd op een pijnlijke en ordinaire wedstrijd moddergooien en keerde zich tegen de partij. Asscher won de strijd. Later werd duidelijk dat Samsom de – voor hem onverwachte – kandidaatstelling van Asscher had ervaren als verraad.

Hoewel de partijstrategen kregen wat ze wilden, namelijk publiciteit, bleek alle negatieve aandacht vooral kiezers weg te jagen. De PvdA haalde slechts negen zetels bij de verkiezingen in 2017, een verlies van 29 zetels. Nooit eerder verloor een partij zo veel zetels in de Tweede Kamer. Het vorige record stamde uit 2002 en was ook van de PvdA: toen ging de partij van 45 naar 23 zetels na het succes van Pim Fortuyn, die vlak voor de verkiezingen werd vermoord.

Bij alle partijen is inmiddels wel duidelijk dat de top niet zit te wachten op gedoe. Achter de schermen worden favoriete lijsttrekkers naar voren geschoven en mogelijke tegenkandidaten ontmoedigd.

De interne lijsttrekkersverkiezingen bij vooral de gevestigde partijen waren een reactie op die revolte uit 2002. ‘Het fortuynisme heeft de VVD tot democratisering van de partij aangezet,’ zei VVD-senator en prominent Uri Rosenthal in 2006 tegen NRC. ‘Voor politieke partijen geldt hetzelfde als voor democratie in het algemeen: het is niet voor bange mensen.’

Niet lang daarna stortte zijn partij in een ravijn na een langslepende strijd tussen Rutte en Verdonk. ‘Dat nooit meer,’ was het antwoord van de partijtop op vrijwel alle brandjes.

Bij het CDA zullen ze ook niet meer snel zo uitbundig lijsttrekkersverkiezingen aankondigen na het pijnlijke debacle uit 2020. Het bestuur hoopte op een strijd tussen de – door henzelf benoemde – kroonprinsen Hugo de Jonge en Wopke Hoekstra. Alleen deed Hoekstra niet mee en meldde Pieter Omtzigt zich als kandidaat. Hij was toen al zeer populair bij het grote publiek, maar een stuk minder bij de partijtop. De Jonge won nipt, maar besloot zich terug te trekken als politiek leider. Officieel was hij als minister van Volksgezondheid te druk met corona, maar achter de schermen zagen invloedrijke partijgenoten en donateurs (anoniem klagend in De Telegraaf) hem niet zitten. Vervolgens maakte het bestuur de kardinale fout de eigen lieveling Hoekstra, die helemaal niet meedeed met de interne lijstrekkersverkiezingen, maar voren te schuiven en Omtzigt te passeren. Het heeft een diepe wond geslagen die het CDA nog lang niet te boven is.

toondoof

Tijdens de voorbereiding van de komende verkiezingen waren er niet voor niets bij geen van de partijen lijsttrekkersverkiezingen. Althans, geen echte. GroenLinksPvdA vermeldde in een persbericht trots dat 92 procent van de leden Frans Timmermans had gekozen als nieuwe politieke leider. Alleen was er helemaal geen echte keuze. Leden konden alleen ‘ja’ of ‘nee’ invullen op de vraag of ze Timmermans als lijsttrekker van de fusiepartij wilden.

Bij de SP is het ‘gewoon’ Lilian Marijnissen geworden. Maar ook een partij als D66, die interne democratie ooit hoog in het vaandel had staan, had maar één kandidaat: Rob Jetten.

Het werd nergens hardop gezegd, maar bij alle partijen is inmiddels wel duidelijk dat de top niet zit te wachten op gedoe. Achter de schermen werden de favoriete lijsttrekkers alvast naar voren geschoven en mogelijke tegenkandidaten ontmoedigd.

De vraag is of dat erg is. Partijdemocratie is immer meer dan alleen lijsttrekkersverkiezingen. D66-oprichter Hans van Mierlo sprak ooit over zijn partij als ‘een stille revolutie die kanalen graaft van burgers en hun frustraties naar de centra van de macht’.

Maar ook dat valt tegen. Lokale afdelingen van de oude, gevestigde partijen klagen al jaren over de toondoofheid van hun partijtop die steeds meer leunt op campagnestrategen en doorlopend kiezersonderzoek. Zelfs bij D66 is van een bruisende ideeënpartij al lang geen sprake meer, deskundigheid is daar een ideologie op zichzelf geworden, klinkt het vanuit de afdelingen. De top leunt vooral op adviezen van planbureaus en ministeries.

Leden kunnen via bijvoorbeeld amendementen op congressen verkiezingsprogramma’s aanpassen. Maar ook dat middel is sleets. Over honderden, soms ver in de duizend, voorstellen moet worden gestemd, te veel voor een gewoon lid om allemaal grondig te bestuderen. Vandaar dat veel landelijke partijbesturen voorstellen ‘overnemen’ of ‘ontraden’. Maar daar zit een addertje onder het gras: die adviezen zijn wel heel erg leidend. Van de 800 amendementen die tijdens het verkiezingscongres van D66 in 2020 werden ingediend, ontraadde het bestuur er 450. En die 450 amendementen werden stuk voor stuk weggestemd, een vrijwel Noord-Koreaanse uitslag. ‘Voor leden van een partij met een grote letter “D” in de naam is het toch wat onwennig,’ schreef een jonge Democraat later. Leden konden ‘voor’ of ‘tegen’ stemmen, maar er was ook nog een knop: het bijna betuttelende ‘stemadvies (van het bestuur, red.) volgen’.

Alleen op zondagmiddag debatteren

Het is al met al nog niet zo eenvoudig voor gewone leden van een partij om kanalen te graven naar het centrum van de macht. En al helemaal niet als ze te luidruchtig worden. De SP brak drie jaar geleden met haar jongerenafdeling Rood omdat deze volgens het landelijke partijbestuur te communistisch en radicaal werd. Tientallen leden die sympathiseerden met of lid bleven van de jongeren werden geroyeerd. Een kritische jongerenclub is leuk, maar het moet niet te gek worden.

‘Partijen verkeren in diepe crisis,’ schreef NRC. ‘De interne partijdemocratie is op een laag pitje gedraaid. Of in ieder geval is de cultuur er niet op gericht nu eens fijn intern de geesten te scherpen met een stevig gesprek. Debatteren mag, maar alleen op zondagmiddag in Balie-achtige vrijblijvendheid. Aanstormend partijtalent met ambitie dient vooral de kunst van het zwijgen te verstaan.’

Het zou zo uit de krant van deze week kunnen komen, maar de tekst stamt uit het jaar 2000. Nog ver voor de komst van Fortuyn en de plechtige beloften van interne partijdemocratie door de gevestigde partijen.

Partijdemocratie is niet voor bange mensen, maar met veel interne democratie win je helaas niet per se verkiezingen.

Het getob en gedroom over levendige debatpartijen is deels ook gebaseerd op een geromantiseerd beeld. Al meer dan vijftig jaar wordt gesproken over de neergang van de politieke partij – en al bijna net zo lang over het gebrek aan interne democratie.

De afgelopen jaren zijn er partijen bijgekomen. Partijen die sneller kunnen schakelen zoals de PVV, die geen leden heeft. Partijen die weinig democratisch zijn, zoals Forum voor Democratie, met veel leden die idolaat zijn van de partijleider. Partijen die heel snel groot zijn geworden, zoals de BoerBurgerBeweging, en premiers-kandidaten in de pers kunnen presenteren zonder gedoe met de achterban. Partijen die nog in oprichting zijn, zoals Nieuw Sociaal Contract, en daardoor pas vlak voor de verkiezingen überhaupt een programma presenteren. Zij zijn veel wendbaarder dan de oude, gevestigde partijen. Zij kunnen sneller reageren op de peilingen waar we onderhand in verdrinken. Gedoe met lijsttrekkers of over koersverschillen kost te veel tijd, denken de strategen. En inderdaad, partijdemocratie is niet voor bange mensen, maar met veel interne democratie win je helaas niet per se verkiezingen. Of zoals wijlen Keizer zou zeggen: ‘Een partij zonder debat is als saté zonder saus. Het kan wel.’

Het bericht Partijdemocratie? Tijdens verkiezingen liever niet verscheen eerst op Vrij Nederland.

Je zou Texas niet snel karakteriseren als een mentaal evenwichtige staat, in de ook al niet zo mentaal evenwichtige Verenigde Staten. Maar in de jaren zeventig ontdekte een Amerikaanse wetenschapper een uitzondering. Midden in de woestijn in het zuidwesten van Texas, aan de doorgaans bloedige Amerikaans-Mexicaanse grens, ligt El Paso. De stad leek een oase van kalme geesten, met twee- tot viermaal lagere zelfmoordcijfers en psychiatrische opnames. Hoe dat kon? Er zit van nature iets in het drinkwater: lithium. Na deze ontdekking kreeg het element de bijnaam ‘Texas Tranquilizer’. Verschillende studies sindsdien bevestigen een relatie tussen de natuurlijke hoeveelheid lithium in het drinkwater en onder andere minder zelfmoorden, moorden en verkrachtingen dan gemiddeld in de VS.

Rond 2013, tijdens de Eurocrisis, nam dit verhaal een ietwat dystopische wending. In Griekenland onderzocht men of het verstandig zou zijn om lithium kunstmatig aan het drinkwater toe te voegen. De bevolking had het door omstandigheden mentaal niet makkelijk. Grieken zuchtten onder de door de EU afgedwongen draconische bezuinigen die een ineenstorting van publieke diensten als gezondheidszorg, pensioenen en onderwijs hadden veroorzaakt. Het aantal zelfmoorden nam tussen 2010 en 2012 met 35 procent toe. Kunnen we niet iets in het drinkwater doen om voor wat mentale stabiliteit te zorgen, vroegen ze zich in Griekenland af. Dit Brave New World-achtige scenario is nooit ten uitvoer gebracht.

Toch zegt het iets over de kracht van het element lithium, denkt de Russisch-Oekraïens-Nederlandse PhD-onderzoekster Anastasia Kubrak. Ze begon haar onderzoek naar lithium een aantal jaren geleden op de onderzoeksafdeling van het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Daar werkte ze als hoofdonderzoeker samen met Marina Otero Verzier aan een tentoonstelling over lithium in 2020 en het boek Lithium: States of Exhaustion, gepubliceerd in 2021, met bijdragen van onderzoekers van over de hele wereld. Haar huidige promotieonderzoek aan het Critical Media Lab in Bazel bouwt hierop voort. ‘Ik onderzoek lithium als remedie tegen uitputting. Aan de ene kant planetaire uitputting, en aan de andere kant lichamelijke uitputting. Maar ik onderzoek ook de bredere verhoudingen, want lithium speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de kapitalistische economie in de afgelopen honderd jaar.’

Lithium wordt gezien als antwoord op de huidige planetaire uitputting omdat het een cruciaal element is in de productie van batterijen voor elektrische auto’s, en daarmee voor de energietransitie. Zelfs zo belangrijk dat Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, vorig jaar stelde dat lithium belangrijker zal worden dan olie en gas. Hoewel lithium een belangrijke rol speelt in het bestrijden van de klimaatcrisis, heeft onze honger naar het element ook grote gevolgen voor ecosystemen en gemeenschappen. Waar het boek Lithium zich onder andere concentreerde op mijnbouw in de Atacama-woestijn in Chili, focust Kubrak zich nu op de lithiummijnbouw in Europa, die naar verwachting een enorme vlucht zal nemen het komende decennium.

Lithium wordt geprezen als de redder van het klimaat. U bent een stuk kritischer.

‘De verschillende ecologische crises zullen niet worden bestreden door meer lithium uit de grond te halen. De ecologische crises waarin we ons bevinden, worden veroorzaakt door een systeem dat draait op de exploitatie van hulpbronnen in ecosystemen, op uitputting van menselijke lichamen, en op zelfexploitatie. Dit systeem draait op het idee van eeuwigdurende economische groei en de behoefte aan steeds meer energie. Ondanks de enorme toename van wind- en zonne-energie en de explosieve groei van het aantal lithiumbatterijen is het aandeel van fossiele brandstoffen in het totale energieverbruik de afgelopen tien jaar stabiel gebleven op 82 procent. Alleen maar steeds meer lithium uit de grond halen en fossiele brandstoffen vervangen door andere energiebronnen is niet de oplossing.’

We hebben te veel CO₂ in de lucht omdat we te veel fossiele brandstoffen verbranden. Als we hernieuwbare energie willen gebruiken, moeten we die ergens opslaan. De lithiumbatterij is een efficiënte manier om dat te doen.

‘Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering. En het kan zijn dat lithium binnenkort niet meer het trendy wonderelement is.’

‘Lithiumwinning belooft gunstig te zijn voor het klimaat, maar vernietigt intussen hele ecosystemen. En dat heeft gevolgen voor het levensonderhoud van veel gemeenschappen. Vooral inheemse gemeenschappen in Chili en Bolivia, maar ook binnen Europa. Er worden bedrijven enorme investeringen, stimulansen en zeer lucratieve belastingregelingen aangeboden om binnen EU-grenzen te beginnen met mijnbouw. En sommige bedrijven die lithium mijnen, hebben veel van hun kapitaal vergaard met de winning van steenkool of koper. Bovendien is lithium binnenkort misschien niet meer het trendy wonderelement. Een geoloog vertelde me tussen de regels door dat waar mijnbouwbedrijven lithium zoeken, ze in feite al op zoek zijn naar rubidium, een element dat erg belangrijk zal zijn voor kwantumcomputers.

Wat ik probeer te zeggen is dat dezelfde plaatsen waar ze naar lithium zoeken, in het verleden zijn gemijnd voor tin, voor wolfraam, voor zilver, voor allerhande elementen. Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering. En het kan zijn dat binnenkort de batterij wordt doorontwikkeld en lithium niet langer het essentiële element is. Er komen misschien zoutbatterijen, of er is een doorbraak in waterstof, of een andere technologische oplossing. Op de lange termijn zullen de investeringscycli, de exploitatie van de aarde en daarmee de verwoesting van ecosystemen en gemeenschappen doorgaan.’

Kurhaus

We spreken elkaar in een gerenoveerd negentiende-eeuws Kurhaus in Zwitserland, in Fundaziun Nairs, waar we momenteel allebei artists-in-residence zijn. Tegenover het gebouw, aan de overkant van de rivier de Inn, zijn mineraalwaterbronnen met hoge concentraties lithium. In de negentiende en twintigste eeuw kwamen mensen uit heel Europa hiernaartoe om lithiumwater te drinken. De nieuwe lithiummijnen die in Europa worden geopend concentreren zich bijna allemaal rond oude lithiumwaterbronnen als deze. Maar het is veelzeggend dat er hoofdzakelijk in landen als Portugal, Servië en Tsjechië, aan de periferie van Europa, naar het openen van mijnen wordt gekeken. Voor zover Kubrak weet wordt er geen onderzoek gedaan naar de exploratie van lithiummijnen in het rijke Zwitserland, ondanks de grote aanwezigheid van bekende mineraalwaterbronnen met lithiumwater. ‘De ontginning van lithium houdt dezelfde uitbuitingskaders, -systemen en -logica’s in stand die bijvoorbeeld ook in de petrochemische industrie bestaan.’

Vervangt de EU zo het ene probleem door het andere?

‘Heel simpel gezegd: ja. Door het naar Europa halen van de lithiummijnbouw beloven ze daar milieuvriendelijker kaders voor te creëren dan bijvoorbeeld bij de grootschalige lithiummijnbouwprojecten in de Chileense Atacama-woestijn. Maar in werkelijkheid zijn de processen in Europa niet zo schoon.’

Zijn ze niet schoner dan die in Chili?

‘Ze zijn heel verschillend. In Chili wordt lithium gedolven in de droogste woestijn ter wereld en daarvoor zijn onvoorstelbare hoeveelheden water nodig. Dit vernietigt het belangrijke ecosysteem en het fundamentele microbiologische leven van de woestijn; microben die letterlijk de basis vormen van het leven op aarde. Een van de beelden die we met ons boek wilden uitdagen, is het idee dat de woestijn een lege, dode ruimte is.

Lithiumprojecten in Europa beloven het gebruik van de schoonste technologieën: geautomatiseerde mijnbouwmachines en -processen; andere regelgevende kaders. Maar als je beter kijkt, zie je dat er veel milieuaspecten worden genegeerd. Dit gebeurde bijvoorbeeld in Portugal en Tsjechië. Bij de beoordeling van de impact op het milieu wordt geen rekening gehouden met alle toxische processen van het uit de harde rotsen halen en verwerken van lithium, of hoe het de waterlopen zal beïnvloeden of gemeenschappen zal verdringen, of de effecten van stof dat radon bevat en zich verspreidt over de aangrenzende gebieden.

In Tsjechië kijk ik naar zo’n milieueffectbeoordeling. Dat is het belangrijkste document op basis waarvan de overheid kan beslissen of het mijnbouwbedrijf met mijnbouw mag beginnen. Het wordt ook door de lokale gemeenschappen gebruikt om commentaar te leveren op of bezwaar te maken tegen de mijnbouwvoorstellen. Ik werk hieraan samen met lokale activisten en Gallery Hranicár in Ustí nad Labem, dicht bij de grens met Duitsland. In de beoordeling in Tsjechië wordt gesteld dat de biodiversiteit van de bossen en de verschillende ecosystemen op die locatie van lage waarde zijn. Dit roept interessante vragen op: wat wordt als waarde beschouwd? Hoe wordt het berekend? Wie schrijft deze rapporten? Het mijnbouwbedrijf is de opdrachtgever en ze nemen mensen en bureaus aan die met hen geaffilieerd zijn.

‘Het drinken van mineraalwater om gezondheidsredenen is een sterk onderdeel van de post-Sovjet-cultuur. Ik heb zelf nogal wat zomers doorgebracht met het dagelijks drinken van en baden in uiteenlopende mineraalwaterbronnen.’

En aan het einde van de beoordeling staat: het zal natuurlijk bepaalde problemen veroorzaken, maar de mijnbouw zal in ieder geval een positief effect hebben op het klimaat, want lithium is erg belangrijk voor elektromobiliteit. Maar deze grote beweringen worden in het rapport niet ondersteund door statistieken, berekeningen of enig ander bewijs. Bovendien impliceert het dat we alle destructieve aspecten kunnen negeren, omdat lithium het hoe dan ook zal compenseren met het vermeende klimaateffect. En ik denk dat dit idee van uitbalanceren behoorlijk problematisch kan zijn.’

Waarom?

‘Het gaat erom hoe lithium zal worden gebruikt. Zelfs in een scenario waarin er een ideale lithiummijn is – volledig ondergronds, volledig geautomatiseerd, maar tegelijkertijd duizenden banen creërend –, zelfs in dat geval zal de lithiumbatterij SUV’s aandrijven, Tesla’s, elektrische auto’s die nog steeds individuele vormen van mobiliteit vormen en deel uitmaken van het geïndividualiseerde kapitalistische systeem. Wil je nadenken over andere toepassingen van lithiumbatterijen, dan is collectief openbaar vervoer een antwoord. Je hebt veel minder lithium nodig als mensen het openbaar vervoer gebruiken en autodelen, in plaats van individuele auto’s die 80 tot 90 procent van de tijd stilstaan.’

U bevindt zich op persoonlijk vlak in het hart van een geopolitieke crisis. Rusland had Oekraïne nooit kunnen binnenvallen zonder het geld van fossiele brandstoffen.

‘Er is een duidelijke relatie tussen de Russische invasie in Oekraïne en de Europese energiepolitiek. De grootschalige oorlog, die begon in februari 2022, wordt door de EU gebruikt als nieuw voorwendsel om de exploratie van mineralen te versnellen en nieuwe mijnen te openen. Tegelijkertijd zijn de bezette gebieden in Oost-Oekraïne rijk aan grondstoffen zoals steenkool, mangaan, zeldzame aardmetalen, en ook lithium. Ze zijn ook daardoor van bijzonder belang voor Rusland. En er is de verbinding tussen het lichaam, de mijnbouw en het water. De praktijk van het drinken van mineraalwater om gezondheidsredenen is een sterk onderdeel van de post-Sovjet-cultuur. Ik heb zelf nogal wat zomers doorgebracht met het dagelijks drinken van en baden in uiteenlopende mineraalwaterbronnen om mijn rugaandoeningen te behandelen. Vaak door de zorgverzekeraar vergoede behandelingen.

Mijn vader groeide op in een stad in het oosten van Oekraïne, bekend om zijn zware metaalindustrieën. Mijn grootvader en vader vertelden verhalen over hoe ze aan de kleur van de sneeuw konden zien uit welke richting de wind waaide. De sneeuw kreeg de kleur van de specifieke metaalfabriek die in die windrichting stond: geel, oranje, groen. Als kind had mijn vader veel maagproblemen die vaak geassocieerd worden met leven in een zwaar vervuilde omgeving. Hij bracht zijn jeugd door met het bezoeken van verschillende kuuroorden om mineraalwater te drinken om de aandoeningen te behandelen die grotendeels waren veroorzaakt doordat diezelfde mineralen uit de grond werden gehaald en verwerkt in de omgeving. Dat fascineert me. We trekken mineralen uit de aarde om het systeem en de economie draaiende te houden, maar tegelijkertijd worden we daar ziek van. En om ons lichaam weer te herstellen hebben we weer diverse mineralen nodig.’

Lithiumtherapie

Kubrak is geïnteresseerd in deze dubbelrol van lithium. Lang voor de uitvinding van de lithiumbatterij werd lithium al medisch en farmaceutisch toegepast. Het element werd ontdekt in 1817. In de loop van de negentiende eeuw schreven dokters voor het genezen van lichamelijke klachten en uiteenlopende psychische stoornissen voor om in lithiumwater te baden en lithiumwater te drinken in speciale mineraalwaterbronnen.

‘Ik kijk naar de negentiende eeuw omdat het een sleutelmoment voor de popularisering van lithiumtherapie was. Vooral in de VS waren er veel lithiumresorts die zichzelf lithiumbronnen of lithiumkuuroorden noemden. Ze wilden heel graag het effect van lithium op met name de geestelijke gezondheid aantonen. Populaire aandoeningen uit de negentiende eeuw, zoals hysterie en neurasthenia, bestaan niet meer, maar zijn relevant om naar te kijken. Neurasthenia, bijvoorbeeld, werd beschreven als een combinatie van angst, uitputting en vermoeidheid. In de medische brochures uit die tijd is te lezen dat overbelaste hersenen of zenuwen een grote zorg waren. Dit werd toegeschreven aan de nieuwe druk die het volop ontwikkelende kapitalisme op arbeiders uitoefende. In de tweede industrialisatiegolf was er een overgang van fysieke arbeid naar steeds meer mentale arbeid. Managers werden belangrijke figuren. Deze nieuwe druk vereiste nieuwe behandelingen, omdat ze tot nieuwe aandoeningen en symptomen leidde.

Lithium werd het nieuwe element dat deze gevolgen van de snelle economische groei en industrialisatie moest behandelen. Lithiumwater drinken als antwoord op de negentiende-eeuwse variant van burn-out. Zo speelt lithium een rol in elke energiecrisis. De lithiumbatterij werd uitgevonden naar aanleiding van de oliecrisis van 1971. Nu neemt het belang weer toe vanwege de energiecrisis door de Russische invasie in Oekraïne, waardoor de Europese Unie maximaal inzet op energieonafhankelijkheid met een cruciale rol voor lithiumbatterijen en eigen lithiummijnbouw. Honderd jaar geleden speelde lithium een belangrijke rol in de energiecrisis die ontstond door de druk van de markten op lichaam en geest.’

In het boek trek je het fundamentele idee van een energiebron in de mens in twijfel.

‘In de negentiende eeuw werd het idee van energie heel populair in de culturele verbeelding. Politicoloog Cara New Dagett stelt in haar boek The Birth of Energy dat dit het moment was dat de wetten van de thermodynamica werden beschreven, die te maken hadden met energie en het beheer ervan. Het idee dat energie kan worden behouden; het idee van entropie, dat je niet kunt voorkomen dat energie je altijd zal verlaten. In de populaire verbeelding werd het lichaam een machine, het lichaam een energiereservoir. Dit leidde tot het idee van arbeidskracht die moet worden beheerd, geoptimaliseerd en vergroot.’

‘7Up werd lithiated lemon soda genoemd en bevatte behoorlijk veel lithium, genoeg om echt effect te hebben. Ze adverteerden met stemmingsverbeteringen.’

Wat had lithium daarmee te maken?

‘Neem de frisdrank 7Up. Die kwam slechts twee weken voor de crash van 1929 op de markt. Het werd lithiated lemon soda genoemd en bevatte behoorlijk veel lithium, genoeg om echt effect te hebben. Ze adverteerden met stemmingsverbeteringen, omdat lithium over het algemeen werkt als stemmingsstabilisator. In de jaren twintig en dertig werd het gepromoot als stemmingsverbeteraar voor bijvoorbeeld huisvrouwen en arbeiders. De posters van 7Up zijn veelzeggend: “Fresh up while you work.” Ze leggen een directe verbinding met werk en productiviteit.

Ook nu nog worden we steeds meer gedwongen om meer en harder te werken en productiever te zijn en onszelf te optimaliseren voor economische groei. Het idee dat je niet stil moet zitten, of dat rust ook deel moet uitmaken van de hele strategie om productief te zijn, dat idee is eind negentiende eeuw ontstaan.’

De mens reduceren tot zijn arbeidskracht.

‘Precies. En de overgang, of omzetting van de metafoor, van de motor naar het lichaam. Het lichaam zien als iets dat goed moet worden beheerd, niet voor het uiteindelijke doel van balans of gezondheid, maar voor werk en productie. Ik heb ook echt moeite om in mijn eigen leven te denken buiten dit kader van energie of batterij, met mijn lichaam als iets dat ik constant moet herstellen en herladen. Hoewel ik het niet wil, rust of slaap ik vanuit de gedachte: ik moet slapen omdat ik morgen productief moet zijn. Het is belangrijk om dat in twijfel te trekken. Of om mezelf er de hele tijd aan te herinneren dat ik niet constant productief hoef te zijn.’

Dit idee van de burn-out samenleving wordt ook aangejaagd door digitalisering, waarin lithium ook een rol speelt, schrijf je.

‘Voordat lithium werd gebruikt in elektrische auto’s, kwam het op de markt in batterijen van kleine elektronica. De eerste mobiele telefoons, walkmans en later laptops werden meestal gevoed door lithiumbatterijen. Zo konden we ons werk overal mee naartoe nemen, wat in de afgelopen dertig jaar heeft bijgedragen aan flexibele arbeid. Je werk doordringt zo verschillende gebieden van het leven.

Als je naar Duracellbatterij-advertenties of lithium-aangedreven apparaten kijkt: het ging allemaal om de kracht om door te gaan. Dat is een slogan van Duracell uit de jaren negentig uit die reclames met het kleine konijntje: Duracell – the power to do more.’

Ook een vergif

Lithium wordt nog steeds gebruikt als medicijn voor bipolaire stoornis en zware depressie. Het is een heel krachtig medicijn, maar het is ook erg wreed. Het heeft een sterk effect op patiënten en onderdrukt hen ook vaak. Het stabiliseert de manische en depressieve periodes. Maar het draagt ​​ook bij aan een bepaalde gevoelloosheid. Tegelijkertijd kan het erg giftig zijn. Als je te veel lithium inneemt, als je de dosis overschrijdt of als er iets misgaat, kan het dodelijk zijn. Mensen die lithium gebruiken, moeten dus voortdurend hun bloedspiegel controleren.

‘Ik vind het erg ingewikkeld om te stellen dat alle lithiumwinning nu moet stoppen. Maar we moeten productie en groei radicaal anders gaan begrijpen.’

‘Een andere manier om dit te beschrijven is het idee van farmacon, een Griekse term die door de geschiedenis heen wordt gebruikt om iets te beschrijven dat een remedie kan zijn, maar ook een vergif. Deze dubbele rol heeft elke anorganische stof. Als je er te veel van neemt, kan het erg giftig zijn. Als je er te weinig van hebt, mis je het. Het gaat allemaal om de balans en de concentratie. Tegelijkertijd vertelt het je dat iets dat heel goed voor je kan zijn, je ook kan doden.’

Kritiek op lithiummijnbouw leidt onmiddellijk tot de voorbarige conclusie dat je dan tegen de energietransitie en tegen moderne technologieën bent. Maar u bent niet tegen elektrische bussen, u bent tegen elektrische Hummers.

‘Absoluut. Ik ben niet tegen de energietransitie, ik ben tegen een energietransitie die ten goede komt aan diezelfde multinationals die steeds verder worden vrijgesteld van belasting betalen, omdat zij bijvoorbeeld lithium gaan delven. Ik vind het erg ingewikkeld om te stellen dat alle lithiumwinning nu moet stoppen. Maar we moeten productie en groei radicaal anders gaan begrijpen.’

Het bericht Lithium is slechts een volgend hoofdstuk in het verhaal van planetaire plundering, zegt deze onderzoekster verscheen eerst op Vrij Nederland.