Siluanov beweerde woensdag dat Rusland over de nodige middelen beschikte om aan zijn verplichtingen te voldoen om 117 miljoen dollar rente te betalen op twee euro-obligaties van de overheid.

Maar de VS zouden echter eerst duidelijkheid moeten verschaffen of de schikkingen mogelijk zijn, zo verklaarde hij volgens persbureau RIA. Met deze uitlatingen wakkert Rusland de vrees aan dat Moskou zijn schuld in vreemde valuta niet kan of wil aflossen.

Laatste wanbetaling dateert van 1998

De bewindsman verwijst daarmee naar de ruim 650 miljard aan buitenlandse valuta- en gouddeviezen van de Russische centrale bank, waar bij het begin van de oorlog in Oekraïne door het Westen beslag op is gelegd. 'De Russische Federatie heeft het nodige geld op buitenlandse valutarekeningen, het is mogelijk om te betalen in roebelafrekeningen', verklaarde Siluanov. 

De VS moeten echter eerst duidelijk maken of de schikkingen mogelijk zijn, stelde de bewindsman. Amerikaanse media hebben contact opgenomen met het Office of Foreign Assets Control van het Amerikaanse ministerie van Financiën, dat de sancties heeft afgedwongen, voor commentaar. 

Rusland zou de betalingsverplichting mogelijk willen voldoen in roebels als een schikking in dollars wordt afgewezen. Kredietbeoordelaar Fitch heeft eerder al gewaarschuwd dat betaling aan obligatiehouders in andere valuta dan dollars als een wanbetaling worden beschouwd. Als er vandaag niet betaald wordt, dan gaat een aflossingsvrije periode van 30 dagen in voordat Rusland technisch in gebreke blijft. Analisten denken dat Rusland dan als argument zal aanvoeren dat het niet aan de betalingsverplichtingen kan voldoen, vanwege het feit dat het land geen toegang meer heeft tot het interantionale betalingssysteem Swift. 

De laatste keer dat Rusland in gebreke bleef was in 1998, toen het niet kon aflossen op zijn binnenlandse schuld. Als dit keer sprake zou zijn van een wanbetaling op overheidsschuld in vreemde valuta, dan zou dat voor het eerst zijn sinds de Bolsjewistische Revolutie in 1918.

Mogelijk aanspraak op yan-reserves 

Siluanov heeft maandag laten weten dat Rusland zijn Chinese yuan-reserves zal gebruiken om een deel van de betalingen te verrichten, aangezien euro's en dollars door de sancties onbereikbaar zijn geworden. Hij suggereerde toen ook dat schuldeisers uit "vijandige" landen in roebels zouden kunnen worden betaald.

'Het probleem met wanbetalingen is dat ze nooit eenduidig zijn en dit is geen uitzondering', zei Guido Chamorro, portefeuillebeheerder voor opkomende markten bij Pictet. 'Er is een aflossingsvrije periode, dus we zullen pas op 15 april echt weten of er sprake is van een wanbetaling of niet', zei hij verwijzend naar de situatie als er geen couponbetaling wordt gedaan. 'Er kan van alles gebeuren in de aflossingsvrije periode.'

De twee betalingen van woensdag zijn de eerste van een reeks, met nog eens 615 miljoen dollar die in de rest van maart verschuldigd zijn, en de eerste "hoofdsom" - de laatste volledige betaling van een obligatie - op 4 april ter waarde van 2 miljard dollar.

Gerelateerde artikelen: 

• Bekijk het dossier Oorlog in Oekraïne 

Dat stelt Stuart Dunbar, partner bij Baillie Gifford, dat sinds 1908 activa beheert vanuit Edinburgh. De positie van een portefeuille ten opzichte van een index is een verkeerd vertrekpunt, vindt Dunbar. ‘Een index reflecteert niet “weinig risico” zoals velen denken. Het toont een over het algemeen slecht geïnterpreteerde visie van de markt. Daarbij wordt historisch rendement onterecht geëxtrapoleerd naar de toekomst. Zo is een tracking error is totale onzin.’

Wetenschappelijk onderzoek toont volgens Dunbar aan dat slechts 4 procent van de Amerikaanse beursgenoteerde bedrijven, verantwoordelijk is voor de volledige toegevoegde waarde over de periode van 1926 tot 2014.

‘Op basis van die feiten kun je twee dingen doen. Beleggers kunnen passief de markt volgen, met als argument dat je dan de winnaars bezit, maar dan heb je 96 procent aan verliezers in je portefeuille. Wij speuren liever actief de winnaars op. Die doen het dusdanig veel beter dan het gemiddelde, dat we slechts een handjevol successen nodig hebben om de markt te verslaan. We zitten daarbij overigens vaak genoeg fout.’

Koersen leiden af

Aandelenmarkten interesseren de Schotse fondsbeheerder dan ook maar weinig. Volgens hem is de financiële industrie te erg afgeleid door de waan van de dag op de aandelenmarkten. ‘We maken het veel te complex voor onszelf’, zegt Dunbar. Asset managers moeten zich volgens hem concentreren op bedrijven, niet op koersen.

Dunbar stelt dat beleggen niets anders is dan het financieren en ondersteunen van bedrijven die de economie vooruit stuwen, en nieuwe manieren vinden om uitdagingen aan te pakken of een bijdrage aan de samenleving te leveren.

Het maakt hem dan ook niet uit of een bedrijf genoteerd is op een beurs. Bepalend is de vraag of de winst groeit op de lange termijn. ‘Het zou me niet uitmaken als de beurs alleen op vrijdagmiddag opent voor twee uur. Dat die beurs open is om liquiditeit te verschaffen is prima, maar aandelenmarkten domineren onze hele industrie. “They have become the game.”’

Private-equitybeleggingen worden mede op die reden een steeds belangrijker onderdeel van de beleggingen van het fondshuis. De afgelopen 10 jaar investeerde Baillie Gifford in 80 private ondernemingen. Het vinden van goede beleggingen aan de private kant van de markt is volgens Dunbar geen kunst; ‘Het vinden van klanten die ons daarin laten beleggen is ingewikkelder’.

‘Wij zoeken enkel naar langetermijn groeikansen. De bedrijven die ons boeien hebben een enorm groeipotentieel en een disruptief bedrijfsmodel. Het is ons doel om bedrijven te vinden die 30 tot 50 keer onze investering opleveren.’

CAPM is onbruikbaar

Ook het Capital Asset Pricing Model (CAPM) - het model dat de relatie beschrijft tussen systematisch risico en verwacht rendement voor activa - is volgens Dunbar totaal onbruikbaar in de praktijk. ‘CAPM kijkt achterom, maar de wereld en de technologie veranderen snel, dus het is een verouderde en irrelevante formule. Ik dacht dat ik iets nuttigs leerde toen ik mijn CFA certificaat haalde.’

Omdat slechts een paar grote winnaars het rendement op de aandelenmarkten bepalen kan een wiskundige formule geen voorspellende waarde zijn voor het potentiële rendement en de winst van de winnaars, vertelt Dunbar.

Dat slaat volgens hem terug op de asymmetrie van rendementen. De neerwaartse rendementen zijn begrensd, je kunt alleen je bestaande investering verliezen, maar opwaarts rendement is niet begrensd en de uitkomst kan enorm zijn.

“Unlimited Liability”

Het fonds karakteriseert zich door een “unlimited liability” structuur. Partners zijn persoonlijk aansprakelijk voor alle schulden. Die aansprakelijkheid is niet gemaximeerd en strekt zich zelfs uit tot persoonlijke activa. ‘Als het mis gaat, moet ik mijn huis verkopen’, vertelt Dunbar.

‘De afgelopen periode hebben we vreselijk gepresteerd. Groeibedrijven laten te wensen over, de inflatie neemt akelige proporties aan, en nu is er ook nog sprake van een gevaarlijk geopolitiek conflict. We hebben de afgelopen maanden een underperformance van 30 procent gezien voor sommige strategieën. Dat maakt uiteindelijk niet uit want het gaat ons om de lange termijn; eerder 10-20 jaar dan 1-5 jaar.’

Baillie Gifford, die het Scottish Parliamentary Pension Scheme (SPPS) beheert, kwam deze maand onder druk te staan om te desinvesteren uit de gesanctioneerde Russische Sberbank, nadat het Britse mediabedrijf The Ferret onthulde dat het fonds aandelen ter waarde van 299.571 pond had in die staatsbank.

Baillie Gifford heeft de trustees geadviseerd dat alle Russische aandelen zijn verkocht, of worden verkocht. Op dit moment resteert slechts een klein belang in Russische aandelen, waarvan de reële waarde is vastgesteld op nul. De aandelenverkoop zal worden afgerond zodra de handel wordt hervat, antwoordde de Schotse asset manager in een antwoord op zijn aandeelhouders.

Rendementen vlaggenschipfondsen

Global Equity - LTGG (Unrestricted) - Listed Equities

Global Equity - Benchmarked (Alpha) - Unconstrained

Positive Change

Het was niks, het is niks en het wordt niks

Weet u nog, 16 juni? Toen stond Hugo de Schoenen voor onze roze plopkap te beweren dat alle kritiek op de Corona Spoedwet veel te vroeg was, omdat het echte wetsvoorstel nog aan de Kamer gestuurd moest worden en dat we eerst maar eens braaf moesten wachten op het definitieve plan. Nou, dat plan is er hoor. En wat denkt u? Het blijft dictatoriale drek. Na de verhulde kritiek van de Raad van State van gisteren, zet hoogleraar staatsrecht Wim Voermans glashelder uiteen in dit blog. "De Jonge doet voorkomen alsof met dit wetsvoorstel de Kamers bevoegdheid krijgen om mee te praten over de inhoud van ministeri�le regels, maar niets is minder waar; ze krijgen helemaal niks �" de grondwettelijke bevoegdheid tot amendement wordt ze via een machtigingsconstructie onthouden, en moties maken mochten ze de hele tijd al, ook over die noodverordeningen." Zo. Daar is geen woord Noord-Koreaans bij. En hier, een horrorverhaal in dertig woorden: "De minister van VWS (HUGO DE JONGE, GS) wordt zowat alleen kapitein van Nederland, voor een duur van drie maanden, die trouwens telkens met drie maanden kan worden verlengd in geval van een virusuitbraak." Verplicht lezen voor iedereen, maar vooral voor Kamerleden die van plan zijn zichzelf af te schaffen. Doe. Het. Niet.

Nieuwsuur, gisteren

Video

Wat DENK zegt, dus

Social

Alle burgers zeggen nee tegen S.P.O.E.D.

Zo opportunistisch zijn wij dan ook wel weer. De Raad van State is een oneerbiedwaardig instituut dat liever gisteren dan vandaag omver getrokken zou moeten worden, maar als het kritiek levert op de verhervernieuwde spoedwet van Hugo de Schoenen dan gaan we daar natuurlijk even voor zitten. Vandaag publiceren Thom de Graaf en zijn makkers hun advies over de eerste versie van de dictatoriale oprisping van ons kabinet en laten ze tussen neus en persbericht door nog even weten dat ook de nieuwe wet niet deugt. Want ook volgens de nieuwe wet kunnen Veiligheidsregios (die u niet kent omdat het een ondemocratische schimmellaag is tussen de door en door verrotte verdiepingen in het huis van Thorbecke) noodverordeningen vaststellen, krijgen overtreders van de coronaregels een strafblad alsof ze crimineeln zijn en blijven de definities van veilige afstand en groepsvorming vaag. Beter kiepert die De Jonge de wet naast zijn dromen over het CDA-leiderschap: in de prullenbak.

1. Beckhams openhartig over Davids affaire met Rebecca Loos: 'Ik had een hekel aan David!'  De Gelderlander
2. Beckhams spelen open kaart over affaire David met Rebecca Loos: 'Ik had een hekel aan David'  RTL Boulevard
3. Victoria Beckham laat zich horen over affaire van David Beckham  ELLE Nederland
4. Waar komt de wereldwijde fascinatie voor David Beckham vandaan?  NPO Radio 1
5. Beckham S01E01: interessant portret van megaster en materialist - de Lagarde - BNNVARA  BNNVARA
6. Hele verhaal bekijken via Google Nieuws

Jongeren pitchen oplossingen tegen jeugdcriminaliteit aan burgemeester Marcouch

Een podcast over loverboys, een drankstrippenkaart in de horeca om uitgaansgeweld tegen te gaan en een campagne met influencers om wapenbezit te ontmoedigen. Een greep uit de oplossingen die tachtig studenten van ROC Rijn IJssel het afgelopen halfjaar hebben bedacht om geweldsdelicten onder jongeren te voorkomen in ons project Crimelabs. Vorige week was de slotbijeenkomst waarin de jongeren hun ideeën pitchten aan de Arnhemse burgemeester Marcouch en vertegenwoordigers van het Ministerie van Justitie en Veiligheid.

Twee Poolse legercommandanten hebben vandaag onverwacht ontslag genomen. De twee stappen vijf dagen voor de Poolse parlementsverkiezingen op. Hun vertrek volgt na een langer lopend conflict met minister van Defensie Mariusz Blaszczak.

Het ontslag van de chef van de generale staf Rajmund Andrzejczak en legercommandant Tomasz Piotrowski is door de Poolse president Andrzej Duda geaccepteerd.

Volgens sommige waarnemers is het geen toeval dat het opstappen van de Poolse legertop samenvalt met de aanstaande parlementsverkiezingen in Polen. Aanstaande zondag gaan kiezers naar de stembus om te bepalen of de zittende conservatieve en eurosceptische regering onder leiding van de de rechts-nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) nog eens vier jaar aan de macht blijft.

Het opstappen van de twee legerleiders is een klap voor PiS, dat in verkiezingscampagnes vaak militairen inzette en hamerde op de veiligheid van de landsgrenzen. Daarbij heeft de Poolse regering de militaire uitgaven dit jaar verhoogd tot ongeveer 4 procent van het bruto binnenlands product.

Poolse media melden dat de twee legerleiders bezwaar maakten tegen de inzet van de Poolse strijdkrachten in de verkiezingscampagnes van de regering, maar de legertop en defensieminister Blaszczak lagen al langer overhoop.

Het begon met een verdwaalde Russische raket, die in december vanuit Oekraïne op Pools grondgebied terechtkwam. In mei werd die raket bij toeval ontdekt door een voorbijganger. Hierop zei Blaszczak dat Piotrowski hem niet had ingelicht over het incident. Dat werd ontkend door Piotrowski zelf.

Evacuaties uit Israël

Dat de twee legerleiders nu vertrekken, zou ermee te maken hebben dat Piotrowski en Andrzejczak werden gepasseerd bij operationele beslissingen zoals het versterken van de verdediging van de grens met Belarus en de evacuatie van Poolse burgers uit Israël na de terreuraanval van Hamas.

Blaszczak gaf generaal Wiesław Kukuła de leiding over de evacuaties uit Israël, wat volgens de Poolse onafhankelijke krant Gazeta Wyborcza de laatste druppel was die tot het opstappen leidde. Andrzejczak zou al eerder zijn opgestapt.

Kukula is vandaag benoemd als opvolger van Andrzejczak. Generaal-majoor Maciej Klisz is de opvolger van Piotrowski.

Sinds de terreuraanval op Israël van afgelopen zaterdag door de militante Palestijnse beweging Hamas, komen er veel termen langs in de berichten over deze oorlog. Wat is Hamas, wat is een kibboets en waar ligt de Gazastrook? Dat wordt uitgelegd in dit artikel.

Gazastrook

In de Gazastrook wonen zo'n twee miljoen Palestijnen. Israël veroverde het gebied in 1967, net als de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem. Israël trok zijn legertroepen in 2005 terug uit de Gazastrook, maar blijft het luchtruim en het zeegebied controleren, net als het grootste deel van de grenzen. De Verenigde Naties beschouwen de Gazastrook daarom nog steeds als door Israël bezet gebied.

Binnen de Gazastrook is Hamas aan de macht, een streng islamitische Palestijnse beweging die onder meer door Israël, het Westen en landen als Egypte en Jordanië wordt beschouwd als een terroristische organisatie. In 2006 kwam Hamas door democratische verkiezingen aan de macht, maar de groep regeert nu als een dictatoriaal regime waarin weinig plek is voor tegengeluid. Sinds Hamas de macht overnam, blokkeert Israël samen met Egypte de doorgang van de meeste personen en goederen in en uit het gebied. Mede door deze blokkade verkeert de economie van de Gazastrook in een zeer slechte staat.

Westelijke Jordaanoever

Israël veroverde de Westelijke Jordaanoever, inclusief Oost-Jeruzalem, in 1967, tegelijk met de Gazastrook. Sindsdien houdt Israël het gebied bezet. In delen ervan hebben Palestijnen een vorm van zelfbestuur. Op de Westelijke Jordaanoever wonen zo'n drie miljoen Palestijnen. Daarnaast wonen er intussen ruim 600.000 Israëlische kolonisten. Volgens het internationaal recht zijn de nederzettingen waarin zij wonen illegaal.

Veel Palestijnen zien de Westelijke Jordaanoever als deel van hun toekomstige staat, met Oost-Jeruzalem als hoofdstad, ook al wordt het perspectief daarop steeds kleiner. Serieuze vredesonderhandelingen tussen Israëlische en Palestijnse leiders zijn er al meer dan tien jaar niet meer geweest. De Westelijke Jordaanoever en de Gazastrook samen gelden als de Palestijnse gebieden.

In onderstaande video legt correspondent Nasrah Habiballah uit wat de bezetting van de Westelijke Jordaanoever betekent voor de bewoners:

Hamas

Hamas, ook wel de Islamitische Verzetsbeweging, is een militante Palestijnse beweging en vooral actief in de Gazastrook. Daar won Hamas in 2006 democratische verkiezingen. Hamas erkent de staat Israël niet en ziet Israël als bezetter.

Een deel van de Palestijnse bevolking steunt Hamas in hun gewelddadige strijd. Onder meer de Europese Unie, de Verenigde Staten en Egypte hebben Hamas bestempeld als een terroristische organisatie.

De gewapende tak van Hamas, ook bekend als de Al-Qassam-brigade, voert geregeld aanslagen uit in Israël. De brigade is opgericht in 1991 en staat onder leiding van Marwan Issa en Mohammed Deif. Hoewel het machtscentrum in Gaza ligt, zijn ze ook actief op de Westelijke Jordaanoever.

Hezbollah

Hezbollah is een politieke partij in Libanon en militante beweging van sjiitische moslims. De groep begon met hulp van Iran tijdens de Israëlische bezetting van Libanon begin jaren 80. Nadat Israël zich in 2000 had teruggetrokken, verzette Hezbollah zich tegen de druk om te ontwapenen en versterkte zijn militaire vleugel juist. De groep wordt door verschillende landen als terroristische organisatie gezien, waaronder door Nederland.

Hezbollah is een van de bondgenoten van Hamas. Analisten in de regio zeggen dat de militante beweging Hamas heeft geholpen bij de recente aanval op Israël. Zelf ontkennen ze betrokkenheid. Israël heeft tevens gedreigd Libanon binnen te vallen als Hezbollah zich aansluit bij Hamas in de strijd.

Arabische Liga

Dit is een samenwerkingsverband van 22 landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Het is in maart 1945 opgericht in Caïro, Egypte, met als doel het versterken van de onderlinge politieke, culturele, economische en sociale samenwerking. Het was daarnaast een reactie op de Westerse samenwerkingsverbanden die rond die tijd ontstonden zoals de Benelux en de NAVO. Het hoogste orgaan van de Liga is de Raad. Hierin zijn alle landen meestal vertegenwoordigd door een minister van Buitenlandse Zaken of een gezant.

De secretaris-generaal van de Arabische Liga heeft 9 oktober al opgeroepen al een einde te maken aan de vijandelijkheden tussen Hamas en Israël.

Regering van nationale eenheid

Israël heeft momenteel een rechtse regering, waar uiterste rechtse en ultraorthodoxe partijen deel van uitmaken. Na de inval van afgelopen weekend hebben oppositiepartijen aangeboden een regering van nationale eenheid te vormen. Dat is een noodregering, bestaande uit een brede coalitie waarin alle politieke partijen zijn vertegenwoordigd. Deze vorm van regering komt vaker voor als er sprake is van een nationale crisis, zodat er efficiënt kan worden samengewerkt.

Premier Netanyahu heeft de oppositiepartijen voorgesteld om deel uit te maken van een eventuele noodregering. Zij zijn daarmee akkoord gegaan. Of en wanneer die regering er komt, is niet bekend.

Kibboets

Een kibboets is een collectieve landbouwgemeenschap in Israël waarin men samenwerkt en leeft. Bij de inval van Hamas zijn er slachtoffers gevallen op kibboetsen en ook het festival waar ruim 250 lichamen zijn gevonden, was vlak bij een kibboets. Kibboetsen zijn ontstaan vanuit socialistisch gedachtegoed. Er is in principe geen individueel eigendom en iedereen is gelijk aan elkaar.

Iron Dome

Iron Dome (ijzeren koepel) is het luchtverdedigingssysteem van Israël. Het is door de Israëli's zelf ontworpen en gemaakt en bestaat uit diverse radar- en detectie-eenheden, onbemande lanceerinstallaties en een mobiel bestuurscentrum. De Iron Dome kan vijandige raketten of artillerie detecteren en onderscheppingsraketten lanceren. Op meerdere plekken in het land staan onderdelen van de Iron Dome. Het is voor Israël een van de belangrijkste manieren om het land te beschermen.

De Iron Dome is sinds 2011 in gebruik en is de afgelopen jaren steeds efficiënter geworden. Het systeem houdt volgens het Israëlische leger niet alles, maar wel een groot deel van de vijandige raketten tegen, het zou een succespercentage van ongeveer 97 procent hebben. Hamas heeft de afgelopen dagen duizenden raketten afgevuurd, die ook in steden als Tel Aviv terecht zijn gekomen.

Jom Kipoeroorlog

De huidige oorlog tussen Hamas en Israël begon één dag na het vijftigjarige jubileum van de Jom Kipoeroorlog in oktober 1973. Toen vielen Egypte en Syrië onverwachts Israël aan op de joodse feestdag Jom Kipoer. Met die aanval wilden Syrië en Egypte gebieden terugveroveren die ze in de Zesdaagse Oorlog van 1967 hadden verloren aan Israël. Voor Syrië waren dat de Golanhoogten en voor Egypte de Sinaï-regio en de Gazastrook.

De Jom Kipoeroorlog duurde drie weken en aan het einde had Israël de Golanhoogten weer in handen. Israëlische troepen wisten de troepen van Syrië en Egypte terug te dringen tot vlak bij Caïro en Damascus. In militair opzicht had Israël gewonnen, maar de psychologische klap was groot. Het land was niet langer onaantastbaar.

De afgelopen decennia heeft Tom Hanks als acteur tientallen rollen gespeeld. Maar nu is er een versie van hem opgedoken waar hij nadrukkelijk niets mee te maken wil hebben. Op internet gaat een video rond waarin een AI-versie van hemzelf een tandartsverzekering promoot, meldt Hanks.

In een bericht op Instagram waarschuwt hij voor de video. Met een screenshot van de AI-versie van hemzelf op de achtergrond, die wel een stuk jonger oogt dan de acteur (67), schrijft hij: "Pas op!! Er is een video in omloop waarin een tandartsverzekering wordt gepromoot met een AI-versie van mij. Ik had er niks mee te maken. - Tom Hanks."

De video roept veel vragen op. Zo zegt Hanks niets over wie de makers zijn of welk product hij precies aanprijst, de vraag is of hij dat inmiddels zelf al weet. The New York Times meldt bovendien dat er van de video geen spoor op sociale media te vinden is. Een woordvoerder van de acteur was gisteren niet bereikbaar voor commentaar, aldus de krant.

Hanks is niet de enige die last lijkt te hebben van ongewenste digitale dubbelgangers. Ook de Amerikaanse ontbijtshowpresentator Gayle King, van CBS Mornings, had er onlangs mee te maken. Eind augustus waarschuwde ze via sociale media voor een gemanipuleerde video waarin ze een dieetmethode lijkt aan te prijzen.

"Ze hebben mijn stem en beeld gemanipuleerd om het erop te doen lijken dat ik het promoot, maar ik heb nog nooit van dit product gehoord of het gebruikt!", schrijft King. "Laat je niet misleiden door deze AI-video's."

De Amerikaanse YouTuber Jimmy Donaldson, beter bekend als MrBeast, waarschuwt vanochtend op X dat er ook van hem een AI-versie met reclame rondgaat op sociale media.

In de video stelt zijn AI-versie zich voor als "Mr Beast" en zegt hij 's werelds grootste iPhone 15-weggeefactie te organiseren. Kijkers worden aangemoedigd op een link te klikken om hun telefoon te claimen. "Zijn sociale media er klaar voor om de opkomst van AI-deepfakes tegen te gaan?", vraagt hij zich op X af. "Dit is een serieus probleem."

Risico voor beroemdheden

Dat er dergelijke video's van beroemdheden in omloop zijn, komt niet onverwacht. Met de komst van generatieve AI (kunstmatige intelligentie) wordt het makkelijker om beeld en audio van beroemdheden te genereren en ze van alles te laten zeggen.

De vrees dat op niet al te lange termijn het steeds moeilijker wordt om feit van fictie te onderscheiden, wordt gezien als een van de grootste risico's van de huidige ontwikkelingen op het gebied van AI.

Daarbij is het voor beroemdheden, van wie veel beeld en audio beschikbaar is, nog eens een groter risico. Hoe meer 'trainingsdata' AI ter beschikking heeft, hoe betrouwbaarder het resultaat kan worden.

Staking Hollywood

Het inzetten van AI was voor scriptschrijvers en acteurs in Hollywood bovendien een van de redenen om sinds deze zomer het werk neer te leggen. Vorige week kwam, na maanden onderhandelingen, een akkoord. Daarbij zijn er ook afspraken gemaakt over het gebruik van AI.

Igor inspecteert een gloednieuwe auto. Hij schopt tegen de banden en controleert met een speciaal apparaatje de laklaag op de bumper. "Deze gaat mee naar Rusland", zegt de auto-importeur vastberaden. In Moskou kan hij de westerse wagen voor de dubbele prijs verkopen.

De autohandel floreert in Armenië. Op dit open veld aan de rand van hoofdstad Jerevan staan de Duitse BMW's, Amerikaanse Fords en Tsjechische Skodas in eindeloze rijen te wachten op een nieuwe eigenaar. Een Russische eigenaar, want bijna alle auto's hier zijn geïmporteerd uit het Westen en worden geëxporteerd naar Rusland.

Deze autohandelaren vertellen over hun succesvolle handel:

De Russische sancties zijn daarmee een zegen voor Armenië. Omdat directe autohandel tussen het Westen en Rusland is stilgelegd, maken handelaren gebruik van landen als Armenië, Georgië of Kazachstan als tussenpartij. Via deze zogeheten re-export worden de sancties omzeild, zonder dat het strafbaar is.

De export van westerse landen naar Armenië is explosief gestegen. In 2022 steeg de import vanuit Nederland al met 60 procent en die groei zet ook dit jaar verder door. Uit onderzoek van de NOS bleek eerder al dat vanuit Nederland met name de export van luchtpompen en compressoren naar Armenië enorm toenam.

Andere landen die eruit springen zijn Griekenland en Cyprus, waarvan de export naar Armenië in 2022 respectievelijk 15 en 19 keer zo groot werd.

Ook de autohandel groeide explosief. In deze grafieken zie je hoe de import van auto's in Armenië steeg, en tegelijkertijd de export explodeerde:

Op de automarkt in Jerevan maakt het de handelaren niet uit dat zij als loophole voor de sancties worden gebruikt. "Wij maken ons niet druk om die sancties", vertelt Mike terwijl hij met wat collega-handelaren uitrust in de schaduw. "Wij moeten geld verdienen voor onze gezinnen. Iedereen hier heeft kinderen te voeden."

Hypocriet

De handelaren overtreden bovendien geen Armeense wet. Het land doet niet mee met de sancties tegen Rusland. Integendeel: Armenië en Rusland vormen een economische unie. "Het is daardoor heel eenvoudig voor een Rus om hiernaartoe te komen en een handeltje op te zetten", vertelt financieel analist Hovhannes Avetisyan in het zakencentrum van Jerevan.

"Zo gaat dat nou eenmaal. Mensen zien een manier om de sancties te omzeilen en daarmee veel geld te verdienen", stelt de econoom nuchter vast. "Zo werkt economie. Rusland heeft iets nodig en handelaren zorgen dat ze het krijgen." Volgens hem zijn het niet alleen de Russen die garen spinnen bij deze omzeiling van de sancties. "Het zijn de Europese bedrijven die besluiten gebruik te maken van deze route."

De kritiek dat Armenië een profiteur is van de oorlog vindt hij daarom hypocriet. "Europa sluit zelf ook gasdeals met Azerbeidzjan, terwijl dat land een dictatuur is waar mensenrechten worden geschonden, maar daar worden nu even de ogen voor gesloten omdat er een grote behoefte aan gas is."

Avetisyan denkt dat de kans klein is dat westerse landen ook sancties zullen instellen tegen Armenië. "Misschien wordt bedrijven opgedragen de export naar Armenië te controleren op eventuele doorverkoop aan Rusland, maar niet meer dan dat."

Feit is dat de re-export Armenië geen windeieren legt. Vorig jaar groeide de Armeense economie met 12,6 procent; dit jaar wordt een verdere groei van 5,5 procent verwacht. Toch houdt econoom Avetisyan zijn hoofd koel: "Het is geen duurzame economische groei. Als de oorlog voorbij is, verdampt deze handel weer."

Roet in het eten

Aan de florerende autohandel kan een einde komen. Buurland Georgië, dat tussen Rusland en Armenië ligt, nam al maatregelen. Vanaf vandaag wordt de re-export van vrijwel alle Europese auto's naar Rusland verboden. Een flinke domper voor de autohandelaren. "Ik heb al een maand geen auto verkocht", zegt een handelaar beduusd.

"Europa heeft waarschijnlijk met Georgië afgesproken om deze stap te zetten", vervolgt hij. "En wij, de normale mensen, ondervinden daar de gevolgen van."

Toch gaan de handelaren niet bij de pakken neerzitten. Regels zijn er om omzeild te worden, horen we. "We kunnen de auto's via Iran vervoeren, of via de lucht. Het wordt dan wel duurder, dus misschien dat de Russen dan minder interesse hebben."

De Russische autohandelaar Igor is ook niet bezorgd. "Mijn Russische klanten zijn bereid om te betalen. En ik vind wel een weg om de auto bij mijn klant te krijgen. Ik bedenk wel wat."

Een biertje, borrel of Antarctische cocktail bestellen mag vanaf zondag niet meer op onderzoekstation McMurdo. De grootste Zuidpoolbasis legt het schenken van alcohol aan banden na berichten over grensoverschrijdend gedrag. Een woordvoerder ontkent echter een direct verband hiertussen.

Met ongeveer 250 bewoners in de poolwinter en ruim 1000 in de zomer is McMurdo de grootste nederzetting op Antarctica. De Amerikaanse basis werd in 1956 opgericht op 3500 kilometer van Nieuw-Zeeland en telt tegenwoordig ruim honderd gebouwen, drie vliegvelden en de meest zuidelijke haven ter wereld.

Het Amerikaanse persbureau AP schreef vorige maand dat veel vrouwen zich onveilig voelen op de poolbasis. In een rapport noemde een jaar geleden 72 procent van de vrouwen grensoverschrijdend gedrag daar een probleem, 59 procent gaf aan dit zelf te hebben meegemaakt.

Machocultuur

Zo sprak AP een vrouw die moest blijven samenwerken met de man die haar had betast omdat niemand anders zijn werk kon overnemen. Een andere vrouw werd ontslagen door de vriendin van de man die ze kort daarvoor had beschuldigd van aanranding.

Een derde vrouw werd bedreigd door een collega die thuis al een contactverbod had gekregen voor zijn ex-vrouw. Leidinggevenden verzochten haar geen aanklacht in te dienen, omdat dat een internationaal incident kon veroorzaken vanwege hun verschillende nationaliteiten en de onduidelijke jurisdictie.

Slachtoffers spreken van een machocultuur op de basis omdat 70 procent van de aanwezigen man is. Wat niet helpt zijn de afgelegen ligging, het gebrek aan contact met de buitenwereld en het ontbreken van een volwaardige politiedienst: er is slechts één waarnemend veldwachter en geen cel.

Om de misstanden tegen te gaan, kondigde McMurdo al betere voorlichting aan, naast verscherpt toezicht en een betere registratie van klachten. Ook wordt er gewerkt aan beter internet via satellieten om het gevoel van isolatie bij bewoners te verminderen.

Aanstaande zondag komt daar dus een schenkverbod bij. De recreatieruimte Coffee House wordt geheel alcoholvrij. In de twee bars, Gallagher's en Southern Exposure, mag alleen drank worden geschonken die gasten zelf meebrengen. Op McMurdo heeft iedereen een wekelijks alcoholrantsoen van achttien biertjes, drie flessen wijn of 750 milliliter sterke drank.

De National Science Foundation ontkent dat het besluit een reactie is op de verhalen over wangedrag. Een woordvoerder zegt dat de maatregel het algemene moreel en welzijn ten goede moet komen nu het inwonertal van McMurdo weer zal gaan groeien, met de zomer op het zuidelijk halfrond in aantocht.

De vrouwen die AP sprak zijn niet onverdeeld positief over de stap. "Wat mij overkwam gebeurde onder werktijd, zonder enige alcohol", reageert Britt Barquist, die werd betast door een collega. "Dit nieuwe beleid zal zulke gevallen niet voorkomen."

In het rapport over de wantoestanden werd ook al gewaarschuwd alcohol niet de schuld van alles te geven. "De problemen beginnen al buiten de bar", wordt een anonieme medewerker geciteerd. "Het begint onder werktijd, in de slaapzaal, onderweg naar de basis, in Christchurch zelfs", verwijzend naar het beginpunt van de reis naar Antarctica. "Dit is een systeemprobleem door het gedrag, niet de alcohol."

In de Iraakse hoofdstad Bagdad hebben de autoriteiten alle grote reclameschermen op straat uitgeschakeld. Aanleiding is een hack waarbij op een van de schermen porno was te zien.

Het display waarop de expliciete beelden werden vertoond, staat op een druk kruispunt in het centrum van de stad. Een anonieme bron vertelt aan persbureau AFP dat de pornovideo minutenlang te zien was voordat werd besloten om de stroomkabel door te knippen.

De hacker die de video op het scherm plaatste is gearresteerd. De man zou een conflict over geld hebben gehad met het bedrijf achter de displays. De schermen zijn buiten gebruik tot het onderzoek naar de hack is afgerond.

Partijleider Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren gaat door als lijsttrekker voor de Tweede Kamerverkiezingen. Dit heeft ze via X laten weten nadat het bestuur vandaag concludeerde dat zij geen integriteitsschendingen heeft begaan. Ouwehand zegt opgelucht, blij en trots te zijn. "Nu weer knokken voor de dieren en de natuur."

Vanmiddag maakte Michiel Knol in een persbericht bekend dat het bestuur een "zorgvuldige en intensieve procedure" heeft doorlopen. Het bestuur heeft daarbij advies gevraagd aan een jurist en externe deskundigen hebben een onafhankelijke toetsing uitgevoerd.

Twee weken geleden trad Ouwehand tijdelijk terug als lijsttrekker. Zij maakte dat tot grote verrassing van de leden bekend aan het eind van het partijcongres, een paar uur nadat die leden met een overweldigende meerderheid van 96,3 procent voor haar hadden gestemd.

Alle vertrouwen

Ook het nieuw gekozen bestuur sprak op het congres alle vertrouwen in Ouwehand uit en zei dat er geen aanwijzingen waren dat meteen een extern integriteitsonderzoek naar haar nodig was. Dit omdat de enige klachten tegen Ouwehand afkomstig waren van leden van het oude bestuur.

Het bestuur bevestigt nu dat de negen meldingen inderdaad allemaal afkomstig zijn van leden van het voormalige partijbestuur. Geen van de negen meldingen bleek gegrond, is de conclusie. Ouwehand spreekt op X over een "heftige groeipijnen voor onze prachtige partij".

Conflict over koers

Ouwehand raakte eerder dit jaar met dat oude bestuur in conflict over de koers van de partij. Na een hoop gedoe en ruzie achter de schermen zette het oude bestuur haar als lijsttrekker aan de kant met als reden de integriteitsmeldingen.

Nadat Ouwehand een advocaat had ingeschakeld werd het besluit teruggedraaid en trad het bestuur af. Het nieuwe bestuur beloofde de leden op het congres om voor 9 oktober met een tussenstand te komen over de bevindingen van de integriteitsklachten, en hoe daar verder mee wordt omgegaan.

Zondag is er een digitale voortzetting van het ledencongres. Het programma liep twee weken geleden zo uit dat de agenda niet helemaal kon worden afgewerkt.

Nieuwe voorstellen van de Europese Commissie om de strijd tegen kinderporno flink op te voeren, stuiten op felle kritiek. Een meerderheid van de Tweede Kamer keerde zich eerder al tegen de plannen. Desondanks is het demissionaire kabinet van plan om die deels te steunen.

De plannen betekenen dat chatdiensten als WhatsApp een bevel kunnen krijgen om verspreiding van kinderporno en mogelijk ook grooming, oftewel het seksueel benaderen van minderjarigen, te monitoren.

De Europese privacytoezichthouders hebben daarover serieuze zorgen, evenals de Nationaal Rapporteur Mensenhandel. Ook de juridische afdeling van de Europese Raad van Ministers zou bedenkingen hebben.

Versleuteld

Op dit moment is het zicht op wat in een deel van de chatdiensten gebeurt beperkt, omdat de berichten end-to-end zijn versleuteld. Dat betekent dat bijvoorbeeld WhatsApp, maar ook politie en justitie, geen toegang hebben tot de inhoud van berichten.

Toch wil de Europese Commissie chat-apps kunnen verplichten om te scannen op misbruikmateriaal. Deskundigen zijn het erover eens dat dat alleen kan door chat-apps op telefoons van gebruikers op dat soort materiaal te laten monitoren. Er zou dan een soort "virusscanner" binnen een chat-app moeten draaien, die alarm slaat als er bepaald materiaal wordt aangetroffen. In dat geval gaat het materiaal naar een nieuw Europees anti-kinderpornocentrum voor verder onderzoek.

Die methode, ook wel client side scanning genoemd, is omstreden: eerder noemden computerwetenschappers, onder wie een aantal zeer gerenommeerde cryptografie-experts, dat idee "buitengewoon gevaarlijk".

Volgens de Europese Commissie is wetgeving echter hard nodig, omdat kinderporno op grote schaal wordt uitgewisseld. Op dit moment is de aanpak van kinderporno gestoeld op vrijwilligheid en dat werkt niet goed genoeg, stelt de Commissie.

Kritische motie

Demissionair minister Yesilgöz van Justitie en Veiligheid schreef voor het zomerreces aan de Tweede Kamer een kritische motie naast zich neer te leggen en in Europa te pleiten voor gedeeltelijke invoering van de wetgeving. In Europees verband onderhandelen lidstaten momenteel over de inhoud van de wet.

Nederland steunt in die onderhandelingen de minst vergaande versie van monitoring; het blokkeren en rapporteren van kinderporno met behulp van een zwarte lijst, schreef Yesilgöz.

Nederland vindt plannen te ver gaan om met kunstmatige intelligentie grooming op te sporen. Ook lobbyt Nederland tegen gebruik van kunstmatige intelligentie om automatisch beelden van kinderporno te vinden, nog voordat ze op een zwarte lijst staan.

Volgens de minister is het belangrijk dat EU-landen "een volgende slag" kunnen slaan tegen kindermisbruik. Tegelijk schrijft ze dat Nederland erop wil letten dat de grondrechten niet "onevenredig zwaar worden ingeperkt".

Dat vindt ook Kamerlid Queeny Rajkowski van de VVD, een van de vier partijen die in de Kamer wel positief waren over de wet. Volgens haar moet er een einde komen aan de "enorme stroom" aan kinderporno. "Ik ben ervan overtuigd dat we het technisch voor elkaar kunnen krijgen om kinderporno eruit te filteren", zegt ze, waarbij de privacy van anderen "die totaal geen kwaad in de zin hebben" niet moet worden aangetast.

Fouten

Frederik Zuiderveen Borgesius, een van de vier deskundigen die de Tweede Kamer vanavond over de plannen zullen bijpraten, is echter zeer kritisch, net als de overige experts.

Het opsporen van misbruikmateriaal en grooming-teksten en kunstmatige intelligentie gaat gegarandeerd fout, stelt Zuiderveen Borgesius, want kunstmatige intelligentie maakt nu eenmaal fouten. "Stel dat het in één op de duizend gevallen fout gaat, wat al een hele goede score zou zijn", zegt hij. "Dan worden de autoriteiten overstelpt met onschuldige foto's, bijvoorbeeld als je een zwembadfoto naar oma appt."

Ook het blokkeren van bekende kinderpornofoto's is volgens hem problematisch. "Andere landen, ook dictaturen, zullen denken: dit willen wij ook wel." Technisch is er namelijk geen belemmering om de eenmaal ingebouwde "kinderpornoscanner" ook voor andere zaken te gebruiken.

Eindstreep

In welke vorm de wet de eindstreep haalt, is onbekend. Bronnen rond de onderhandelingen zeggen tegen de NOS dat er voor verschillende varianten wordt gelobbyd, waarbij Nederland een van de meer terughoudende landen is.

Volgens Rejo Zenger, die namens burgerrechtenorganisatie Bits of Freedom de onderhandelingen nauwgezet volgt, is het de vraag of de onderhandelingen zijn afgerond voordat er nieuwe Europese verkiezingen in juni worden gehouden.

Als de wet er dan is, zijn er nog juridische bedreigingen, zegt jurist Zuiderveen Borgesius. "De chats van honderden miljoenen mensen worden straks gescand om een relatief klein aantal misdadigers op te sporen, hoe erg ook."

Daarmee doet de wetgeving volgens hem denken aan EU-wetgeving om terrorisme te bestrijden door van alle internet- en telecomgebruikers locatie- en gespreksgegevens bij te houden. "Het Europees Hof veegde die wet van tafel, omdat hij buitenproportioneel was."

Het moederbedrijf van Facebook en Instagram, Meta, wordt geregeld teruggefloten door de eigen toezichtraad, de Oversight Board. Dat blijkt uit een analyse van de NOS. In bijna drie jaar zijn meer dan 50 uitspraken gedaan. In 75 procent van de gevallen was de raad van oordeel dat het bedrijf de verkeerde beslissing nam.

De raad is een uniek orgaan. Geen enkel ander techbedrijf heeft een commissie die als toezichthouder fungeert. Het idee is dat een onafhankelijke instantie meekijkt met de ingewikkeldste zaken, die bovendien symbool moeten staan voor een breder probleem.

De onafhankelijkheid van de Oversight Board staat echter ter discussie. Meta en de raad zelf bezweren dat hij onafhankelijk is, maar dat trekken critici in twijfel omdat de raad een initiatief was van Metatopman Mark Zuckerberg en door het techbedrijf wordt gefinancierd.

Capaciteitsbeperkingen

Pietro Ortolani, hoogleraar digitale conflictoplossing aan de Radboud Universiteit, heeft het werk van de raad vanaf het begin gevolgd. Hij ziet zeker positieve kanten: "Volgens mij hebben ze best veel gedaan binnen de mogelijkheden. We hebben zo veel gezien over hoe Facebook en Instagram werken."

Maar hij is ook kritisch. "Het idee was dat ze met hun oordelen het beleid bij Meta konden veranderen. Denk aan aanpassingen van algoritmes of de kunstmatige intelligentie die ze gebruiken. Of dat is gebeurd, is nog altijd een open vraag. Het niveau van naleven is niet zo geweldig."

Het feit dat de raad in het merendeel van de zaken Meta terugfluit, moet worden gezien als een teken van onafhankelijkheid, zegt Paolo Carozza, lid van de Oversight Board, in een gesprek met de NOS. "Het is een duidelijke bevestiging dat we niet bestaan om het simpelweg met Meta eens te zijn of namens Meta excuses te maken."

Een overzicht van wat de raad in bijna drie jaar tijd heeft gedaan:

De raad probeert naar eigen zeggen steeds zaken uit te kiezen die symbool staan voor meer. Daar zat tot nu toe één Nederlandse zaak bij, over zwarte piet. Deze zaak hoort bij de minderheid waarin de raad Meta in het gelijk heeft gesteld (video met zwarte pieten erin terecht verwijderd).

Verder strekt het scala van onderzochte zaken zich uit van anti-abortusberichten in de VS (onterecht verwijderd) tot drillrappers in het Verenigd Koninkrijk (onterecht verwijderd), en van protestslogans in Iran (onterecht verwijderd) tot uitspraken van de premier van Cambodja.

In die laatste zaak wilde Meta een video laten staan, waarin de Cambodjaanse minister-president Hun Sen zijn politieke opponenten bedreigde met geweld. Volgens het techbedrijf was de video zeer nieuwswaardig en was het in het publieke belang deze te laten staan. De raad was het daar niet mee eens.

De raad wilde dat Meta de video verwijderde, iets wat Meta volgens de afspraak dan moet doen. De raad adviseerde ook om Hun Sens Facebook-pagina en Instagram-account voor zes maanden te schorsen. Maar daar ging Meta niet in mee, volgens het bedrijf is hier "geen basis" voor. Het liet zien dat de invloed van de raad z'n beperkingen heeft.

Oversight Board-lid Carozza erkent dat ook. Vanwege "veiligheidszorgen" wil hij niet ingaan op deze zaak, maar hij wijst er wel op dat de raad Meta heeft gevraagd om "alles te doen wat het kan om te voorkomen dat zijn platforms worden gebruikt door politici om op te roepen tot geweld".

Meer transparantie

Meta is na een advies wel meer uitleg gaan geven over het waarom van moderatiebesluiten. Het zijn de berichten die gebruikers krijgen als een bericht van hen offline wordt gehaald of als ze worden geschorst. In de ogen van Carozza is dit een goed voorbeeld is van wat de raad heeft opgeleverd,

"We hebben hard gewerkt om te zorgen voor meer transparantie. Het feit is dat we historisch gezien zo weinig weten over welke regels er worden toegepast, waarom bepaalde berichten wel en niet worden verwijderd. Dus ik denk dat de toegenomen transparantie de belangrijkste verandering is."

In de bijna drie jaar dat de raad nu actief is, is meer dan 2,5 miljoen keer beroep bij het orgaan aangetekend. Dat heeft dus geleid tot iets meer dan 50 uitspraken. Carozza zegt dat de raad inmiddels meer zaken aanneemt. "Tegelijkertijd is het ook belangrijk dat we de juiste zaken doen. Ik heb veel liever dat we minder zaken doen, maar dat ze wel belangrijk zijn en impact hebben."

Het Internationaal Strafhof is deels stilgelegd na de hackaanval waar de NOS eerder over berichtte. De afgelopen dagen gingen geplande zittingen in het proces tegen een verdachte van oorlogsmisdaden niet door.

Dat blijkt uit de website van het Strafhof, waar zittingen de afgelopen dagen uit de agenda zijn verdwenen. Een advocaat van een beklaagde bevestigt dat.

Vandaag zijn de werkzaamheden hervat, maar het ICT-netwerk van het Strafhof is nog grotendeels op slot, meldt persbureau Reuters. Dat stelt ook de bewuste advocaat: op afstand werken is bijvoorbeeld niet mogelijk. Intern is het kantoornetwerk wel functioneel.

Signalen

Vorige week kwamen de eerste signalen van de aanval binnen. Nederlandse overheidsdiensten doet nu onderzoek binnen het Strafhof. Daardoor moet duidelijk worden wie er achter de aanval zit. Ook moet blijken of en hoeveel documenten zijn gestolen, zoals volgens een bron van de NOS is gebeurd.

Eerder probeerde Rusland een spion als werknemer bij het Strafhof onder te brengen. Ook probeerde het land de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens in Den Haag te hacken. Of Rusland ook achter de nieuwste hack zit, is echter nog onbekend.

In het Strafhof wordt gewerkt aan zaken tegen Rusland, vanwege de inval in Oekraïne. De informatie die het Strafhof heeft, is zeer gevoelig. Voor verdachten kan het interessant zijn om te weten of er onderzoek naar hen loopt en wie door het Strafhof worden gehoord als getuigen.

Militieleider

De geannuleerde hoorzittingen gingen over de zaak tegen Alfred Yekatom, een ex-militieleider uit de Centraal-Afrikaanse Republiek. Hij zou zich schuldig hebben gemaakt aan oorlogsmisdaden, waaronder de inzet van kindsoldaten, moord en marteling.

Verkrachters gebruiken steeds vaker een condoom, waardoor ze minder DNA achterlaten. Dat maakt opsporing moeilijker. Mogelijk bieden vingersporen van de dader uitkomst. Die verraden bijvoorbeeld welk condoommerk er is gebruikt en of de dader rookt.
 

{prepr_audio nid="2a14abb0-6257-45db-9859-977ca0eecd67" caption="Focus met Ward van Helmond" }

Stel: de politie treft vingersporen aan, maar de afdruk daarvan zit niet in hun database. Dat hoeft geen dood spoor te betekenen. Vingersporen kunnen potentieel een hoop over de dader vertellen. Of de donor koffie heeft gedronken bijvoorbeeld, rookt, of in aanraking is geweest met explosieven. Maar ook wat voor een condoom hij heeft gebruikt. Dat ontdekte forensisch onderzoeker Ward van Helmond van het Nederlands Forensisch, die onlangs op zijn onderzoek promoveerde.

Vingersporen zijn sporen die een verdachte achterlaat op een plaats delict. Het is een afdruk van de fijne lijntjes van de vingers: de papillairlijnen. Hiermee brengt de dader stoffen uit zijn huid, zoals aminozuren, talg en zweet, over op een object. Maar ook van dingen die hij aanraakt, zoals gel en crème. Het is wat anders dan een vingerafdruk; dat is een afdruk van een vinger in inkt, zoals bijvoorbeeld op een politiebureau gemaakt wordt.  

Condoomresten in vingersporen

"Die afdrukken gebruiken we al honderd jaar, maar daar heb je alleen iets aan als het patroon goed zichtbaar is en als de donor in de database staat", zegt Van Helmond. "Door te kijken naar welke stoffen er in een vingerspoor zitten, kunnen we meer leren over de gewoontes en activiteiten van donoren en zo de daderpopulatie verkleinen." Van Helmond ontdekte dat condooms ook stoffen in het vingerspoor achterlaten en dat je met een chemische analyse het merk en type kunt achterhalen. Als dan blijkt dat een verdachte dat type en merk in zijn bezit heeft, maakt dat het bewijs tegen hem weer wat sterker.    

{articles "Kees van der Spek: 'Daders ontmaskeren is zo lekker'" id="26519" }

Een groot deel van zijn promotieonderzoek dankt Van Helmond aan zijn deelname aan Lowlands Science. Daar verzamelde hij in 2016 ruim 1800 vingersporen van meer dan 400 verschillende donoren. De deelnemers zetten een vingerafdruk op een folietje, en dat ging in een reageerbuis mee naar het lab. "Toen zagen we dat je rokers heel goed kunt onderscheiden van niet-rokers. Nicotine zie je terug in de sporen."

Glijmiddel met pijnstiller 

Voor het glijmiddelonderzoek bestelden van Helmond en zijn collega 32 verschillende condoomsoorten. "Daar stonden ze bij de afdeling Inkoop wel even van te kijken." Vervolgens onderwierpen ze alle soorten aan een chemische analyse en bepaalden ze welke componenten en in welke dosis, typerend waren voor het bepaalde merk en type. "In sommige type condooms zit bijvoorbeeld een pijnstiller waardoor de man minder voelt en het langer volhoudt." Daarna raakten de wetenschappers de condooms aan en maakten ze afdrukken met hun vingers op glaasjes.

Met cyanoacrylaat, 'een soort secondelijm', maakten ze de sporen zichtbaar. "We verwarmden de lijm in een gesloten kast in het lab. Dan verdampt de lijm en die hardt dan uit op het vingerspoor en niet op de ondergrond. Je kunt zelfs auto's in zijn geheel hiermee behandelen om te kijken of er ergens vingersporen zitten." De glaasje met de zichtbare vingersporen stopten ze in de massaspectrometer. Dat apparaat meet alle aanwezige moleculen. De massa is een onderscheidende eigenschap en vertelt welke chemische componenten er in het glijmiddel van het condoom zitten.

{articles "James Bond aan het condoom, waarom niet?" id="13520" } 

"Door die analyse kunnen we mooi laten zien dat de glijmiddelcomponenten echt in het vingerspoor zitten en niet al op het oppervlakte aanwezig waren." Uiteindelijk konden de wetenschappers de condooms met 91% zekerheid onderscheiden. In 9% van de gevallen zat de techniek ernaast. "Dan ging het bijvoorbeeld om twee Durex-condooms waarbij de één een ribbelstructuur had en de ander glad was. Dat soort dingen zie je niet terug in de glijmiddelsamenstelling."

Heilige graal: de ouderdom van een vingerspoor 

Positieve resultaten dus maar de techniek zal nog niet ingezet worden bij de volgende verkrachtingszaak. "Wij voerden ons onderzoek onder ideale labcondities uit", zegt Van Helmond. Buiten het lab spelen er tientallen variabelen een rol en eerst moet duidelijk worden wat de impact van al die variabelen is. "Je wilt bijvoorbeeld weten wat de invloed is van vocht, zonlicht, temperatuur en het type ondergrond."

De heilige graal is volgens Van Helmond de bepaling van de leeftijd van een vingerspoor met behulp van chemische analyse van afbraakproducten. "Je wilt weten of het spoor gezet is rond het tijdstip van het delict. De verdediging kan in sommige gevallen stellen dat het spoor weliswaar van de verdachte was, maar dat hij op een heel ander moment op die plek was. En dat is nog moeilijk te weerleggen."

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap

{articles "Succes van DNA-onderzoek niet bewezen" id="15165" }

Commerciële databanken met informatie over het erfelijk materiaal van mensen blijken een waardevolle bron te kunnen zijn bij het oplossen van moorden, bleek recentelijk in Zweden. Het leidde daar tot de aanhouding van de dader van een dubbele moord.

{prepr_video nid="58e26a00-3768-4a8b-ab6d-11f89736d92c" caption="DNA-deskundige Lex Meulenbroek van het Nederlands Forensisch Instituut" image=""}

In 2004 werden in Linköping een 56-jarige vrouw en een achtjarig jongetje op brute wijze met een mes vermoord. Afgelopen jaar bleek het DNA van Daniel Nyqvist te matchen met het DNA gevonden op het plaats delict. Ondanks uitvoerig politieonderzoek, getuigenverklaringen en DNA van de dader bleef de identiteit van deze moordenaar zestien jaar lang onbekend.

In 2015 ontvangt Jan Staaf, hoofdonderzoeker van de dubbele moord, de tip om DNA op te sturen naar particuliere DNA-databanken. Dit zijn commerciële sites waar geïnteresseerden hun DNA naar op kunnen sturen, om meer te weten te kunnen komen over hun familieachtergrond.

{articles "Het trauma van de Achterhoek: de onopgeloste moord op 12-jarige Rinie Wielheesen" id="28231" }

Na een wetswijziging op 1 januari 2019, kunnen Staaf en zijn team deze nieuwe techniek in Zweden als pilot toepassen. De hulp van Zweedse stamboomonderzoeker Peter Sjölund wordt ingeschakeld, die door middel van het maken van familieopstellingen en DNA-monsters achterstevoren een stamboom op kan bouwen van de moordenaar. Het lukt Sjölund deze zomer om twee broers aan te wijzen die matchen met het DNA van de dader. De twee broers worden op 9 juni 2020 gearresteerd.

De dubbele moord in Linköping  

Op een regenachtige ochtend, 19 oktober 2004, staat Daniel Nyqvist, twintig jaar oud, op met stemmen in zijn hoofd, die hem vertellen twee mensen te doden. Mohammad Ammouri, een jongetje van acht, is op weg naar school, als hij zijn moordenaar ontmoet. Zonder zijn gezicht te zien steekt Nyqvist hem dertig keer in zijn achterhoofd met een bot vlindermes. 

Anna-Lena Svensson, een 56-jarige taallerares, onderweg naar werk, probeert naar alle waarschijnlijkheid in te grijpen en wordt vijftien keer in haar buik gestoken. Ze leeft nog als de ambulance aankomt, en kan in de laatste seconden van haar leven de ambulancebroeders vertellen dat de dader ongeveer twintig jaar oud leek en dat er geen aanleiding was voor de moord. Kort daarna sterft ze in het ziekenhuis.

De dader

Al snel wordt duidelijk dat de jongste van de twee broers de dader is. Daniel Nyqvist, inmiddels 37 jaar oud, leeft jarenlang alleen in een flat in Linköping. Hij heeft nauwelijks vrienden en is werkloos. Ook is hij gediagnosticeerd met het syndroom van Asperger, wat volgens Jan Staaf een verklaring zou kunnen zijn voor het feit dat hij moeilijk kan liegen en de moord vrijwel gelijk bekent. Nyqvist wordt op 21 september dit jaar veroordeeld tot forensische psychiatrische zorg.

{articles "Feit of Fictie: Als 2 procent van de Nederlanders DNA afgeeft, zijn alle Nederlanders te identificeren" id="16354" }
 
Door het gebruik van Amerikaanse commerciële DNA-databanken, zoals FamilyTreeDNA en GEDmatch, is deze methode dit jaar voor het eerst in Europa ingezet. In Verenigde Staten is middels deze methode onder andere ook Joseph DeAngelo eindelijk opgespoord. Deze zogenoemde Golden State Killer vermoordde, verkrachtte en mishandelde in Californië tientallen mensen.

Liever luisteren?

{podcast audio="564266" caption="De mogelijkheden van DNA, stamboomonderzoek en databanken met DNA-deskundige Lex Meulenbroek" }

Meer weten? Kijk de uitzending van De Kennis Van Nu: Moordenaar verraden door hobby-DNA-databanken op {link href="https://www.npostart.nl/de-kennis-van-nu/23-12-2020/VPWON_1322820" button="1" niveau1="" niveau2="" niveau3="" event="" target="_self" text="www.npostart.nl " type="action"}

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap  

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus 
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap